Simon Santiago, direktor ng political department ng Merardo Arce Command ng NPA. (Macky Macaspac)

Walong buwan na mula nang paslangin sa bayan ng Arakan, North Cotabato si Fr. Fausto “Pops” Tentorio. Pero sa imbestigasyon ng gobyerno, wala pa ring linaw ang kaso. Bagamat may natukoy na mga salarin sa pagpaslang sa pari, hindi pa rin natutunton ang mga utak ng pamamaslang.

Hindi pa rin nabibigyang hustisya ang pagpaslang sa pari na matagal na naglingkod sa mga mamamayan ng Timog Mindanao.

Matapos ang pamamaslang, agarang binuo ng gobyerno ang isang task force na mag-iimbestiga raw sa naturang kaso. Pinangunahan ito Deparment of Justice (DOJ), National Bureau of Investigation (NBI), Philippine National Police at lokal na mga opisyal.

Naging masigla ang kooperasyon ng mga testigo at komunidad. Pumaloob pa sa nasabing task force  ang Justice for Fr. Pops Movement (JPM) na kinapapalooban ng iba’t ibang grupo kabilang na ang Karapatan.

Samantala, habang usod-pagong ang imbestigasyon ng gobyerno ni Benigno Aquino III, gumugulong naman ang imbestigasyon, pagpaparusa at paghangad ng hustisya kay Fr. Pops – ng rebolusyonaryong kilusan sa Timog Mindanao.

Lumutang na mga saksi

Sa panayam ng Pinoy Weekly kay Hanimay Suazo, pangkalahatang kalihim ng Karapatan-Southern Mindanao Region, sinabi niyang sa kanilang grupo unang lumapit si Ric (di-tunay na ngalan). Si Ric ang positibong nagturo sa magkapatid na sina Jimmy at Robert Ato bilang pangunahing salarin sa pagpatay kay Fr. Pops.

“First week ng December 2011, may lumapit sa amin na gusto raw tumestigo. Kinuhanan namin ng affidavit para sa dokumentasyon, tapos ininterbyu rin siya ng NBI,” sabi ni Suazo.

Ilang linggo matapos mainterbyu ng NBI si Ric, inaresto si Jimmy at nakuha sa kanyang pag-iingat ang baril na diumano’y ginamit sa pagpatay. Pero nakatakas naman ang kapatid nitong si Robert Ato na  kinupkop naman ni Rep. Nancy Catamco ng ikalawang distrito ng North Cotabato. Hindi ipinagkaila ni Catamco na tauhan niya si Robert Ato at nagpahayag sa mga midya na isusuko niya si Robert kung may kaso siya. Hanggang sa kasalukuyan, nasa pangangalaga pa rin ng naturanng mambabatas ang isa sa mga salarin.

Gayundin, ang pag-aresto kay Jimmy Ato ay hindi pa dahil sa kaso ng pagkakapaslang kay Fr. Pops.  Ang warrant of arrest ay patungkol sa isang kaso (Criminal Case No. 2245) ng arson at pagpatay na nakasampa sa Regional Trial Court Branch 13 sa Cotabato City.

Sa kabila ng tuwa sa pagkakaaresto kay Jimmy Ato na itinuturing na gunman, hindi malubos ang kasiyahan ng mga grupong malalapit sa biktima. Ikinuwento ni Suazo na nagkaroon ng isang case conference noong Enero ang binuong task force, kasama ang JPM. Ayon kay Suazo,   napagkasunduan na magtutulungan at magkakaroon ng kooperasyon ang bawat grupo sa imbestigasyon para maresolbahan agad ang kaso.

Piket ng mga taong-simbahan sa harap ng Department of Justice para sa hustisya kay Fr. Pops Tentorio, noong Nobyembre 2011. (Macky Macaspac / PW File Photo)

“Nakaharap sa case conference ang JPM, kasama ang NBI, PNP (at) CHR. Nandoon din si Fr. Peter Geremiah at Bishop de la Cruz ng Kidapawan na nag-facilitate sa conference. Nagkasundo ang lahat na magtutulungan sa imbestigasyon. Hindi rin exempted sa imbestigasyon ang pulis, ibang opisyal lalo na ang militar at ’yung paramilitar na Bagani,” ani Suazo.

Ayon pa kay Suazo, napagkasunduan din umano sa case conference na kailangang matukoy ang mastermind, dahil isang salarin pa lang ang nahuhuli. “Sa tingin kasi ng aming abogado, may conspiracy sa pagpatay kay Fr. Pops, at ’yung alleged gunman pa lang ang nahuhuli, ” dagdag niya. Ngunit laking gulat na lang ng grupong JPM, nang sampahan ng reklamo ng NBI sa Provincial Prosecutors Office sa Kidapawan ang magkapatid na Ato kasama ang dalawang magsasaka na idinawit ng hiwalay na testigo ng NBI. Sa tingin ng grupo, minadali ng NBI ang pagsampa at may pagtatangkang iligaw ang imbestigasyon.

“ Kasalukuyan pa kaming nag-iipon ng ebidensiya. Nilabag ng NBI ang napagkasunduan sa case conference. Wala kasing eye witness, puro circumstantial evidence. Isinama pa ang magkapatid na sina Jose at Dima Sampulna,” ani Suazo. Iginiit din niya na sa pag-iimbestiga ng JPM, walang kinalaman ang magkapatid. Kalaunan, inalis din sa reklamo ang magkapatid na Sampulna.

Sang-ayon naman ang Karapatan na may kinalaman ang magkapatid na Ato. Anila, “kuwestiyonable” talaga ang pagkatao ng magkapatid na ito, na diumano’y kilalang goons sa North Cotabato.

Dahil sa pagtingin ng grupo na hindi malalim ang pag-imbestiga ng NBI, nagkusa sila na palalimin ang imbestigasyon hanggang may pangalawang testigong lumapit muli sa kanila. Sa pagkakataong ito, mas may kredibilidad ang testigong si Dante (di-tunay na pangalan), ayon kay Suazo. Inamin umano ng testigong si Dante na siya ay aktibong kasapi ng Special Bagani Force at idinawit ang kanilang kumander na si Jan Corbala alyas “Kumander Iring” na nagplano sa pagpatay kay Fr. Pops, sa utos na rin ng mga militar.

“Special Bagani Force” ang paramilitar na grupong binubuo ng mga katutubong Lumad at kumikilos sa North Cotabato. Nagsisilbi silang force multiplier o karagdagang puwersa ng militar sa kampanya laban sa New People’s Army. Ngunit inirereklamo ito ng iba’t ibang grupo dahil sa mga paglabag sa karapatang pantao.

Ipinakita ni Suazo sa sa Pinoy Weekly ang testimonyang isang “Dante.” Bahagi umano si Dante ng unang grupong binuo para patayin si Fr. Pops. Noong Oktubre 10, sa isang pulong na ipinatawag ni Kumander Iring, sinabi sa kanila na ipinag-uutos ng militar na ambusin at patayin si Fr. Pops at naibigay na umano kay Kumander Iring ang paunang bayad sa halagang PhP50,000 kasama ang isang motorsiklong Honda XRM na gagamitin sa pag-ambus. “Ipapatay gyud siya sa military kay supporter siya sa NPA (Pinapapapatay siya ng militar dahil tagasuporta raw si Fr. Pops ng NPA,” bahagi ng testimonya ni Dante.

Ayon pa sa testimonya, Oktubre 15 ang itinakdang pag-ambus sa pari, ngunit hindi ito natuloy. Tumanggi raw si Dante na sumama sa operasyon. Nahuli rin ng kapulisan ang mga armas na gagamitin sa pagpatay. Hindi rin umano sumang-ayon ang datu ng kanilang tribu sa planog asasinasyon.

Iginiit din ni Dante na alam niyang nasa lugar ng pinangyarihan ng pagpatay sa pari noong Oktubre si Kumander Iring, kasama ang iba pang kasapi ng Bagani Force na sina Nene Durado, Kaing Labi, Edgar Enoc at Joseph Basol. Gayundin na nakikipag-ugnayan si Kumander Iring sa magkapatid na Ato bago at matapos ang insidente.

Ayon kay Suazo, ilang dayalogo pa ang nangyari sa pagitan ng JPM at Task Force Fausto (DOJ, NBI at iba pang government agencies) bago makapagsampa ng karagdagang reklamo sa Prosecutors’ Office.  Inalis sa reklamo ang magkapatid na Sampulna dahil binawi ng mga testigo ng NBI ang kanilang naunang mga pahayag.

Maliban sa magakapatid na Ato, idinagdag sa reklamo ang mga kasapi ng Bagani Force na sina Kumander Iring, Nene Durado, Kaing Labi, Edgar Enoc at Joseph Basol. Kasama rin sa panibagong inireklamo ang mga Commanding Officer ng 57th Infantry Batallion, 10th Special Forces Batallion at 601st Infantry Brigade ng Philippine Army.

Hanggang sa kasalukuyan hindi pa rin nasasampahan ng pormal na kaso ang mga inaakusahan dahil nasa yugto pa rin ito ng preliminary investigation sa Provincial Prosecutors Office. Isa pa lamang sa mga inaakusahan ang nahuli NBI, samantalang ang isa ay nasa pangangalaga naman ni Rep. Nancy Catamco, karamihan ay patuloy pa rin na gumagala.

Samantala, kasabay ng imbestigasyon sa kaso ng mga ahensiya ng gobyerno gayundin ang fact-finding mission ng JPM, isang proseso ng “rebolusyonaryong hustisya” ang umuusad kaugnay ng kaso.

Rebolusyonaryong hustisya

Kasing aga pa ng buwan ng Disyembre 2011, ipinalabas na ng Merardo Arce Command, Southern Mindanao Regional Operations Command (MAC-SMROPC) ng rebolusyonaryong NPA ang kanilang indictment laban sa mga opisyal ng militar.

Ipinagsakdal ng binuong military tribunal ng NPA ang ilang opisyal-militar sa lokal at nasyunal na antas, mga kasapi ng paramilitar at armadong ahente nito, kasama na si Pangulong Aquino bilang commander-in-chief ng Armed Forces of the Philippines.

Kinasuhan sila ng salang pagpatay kay Fr. Pops at sa magsasakang si Ramon Batoy na pinaslang tatlong araw matapos patayin ang pari. Naging prominente lamang sa midya at publiko ang pagpapalabas ng indictment, nang “parusahan” ng NPA noong Marso 2012 si Patrick Wineger, isang negosyante sa Kidapawan at itinuturong military asset at sangkot sa Central Intelligence Agency (CIA) ng gobyernong US.

Inilinaw ni Simon Santiago, direktor ng political department ng NPA-MAC sa panayam ng Pinoy Weekly, na kanilang agarang binuo ang isang panel ng imbestigador ilang araw matapos paslangin si Fr. Pops at si Ramon Batoy. “Nagbuo agad ng isang investigating body at may direct witnesses din, kaya natukoy ang mga taong sangkot sa pagpatay at naipalabas agad ang indictment,” sabi ni Santiago.

Sa panayam, inisa-isa ni Santiago ang pagkilala ng rebolusyonaryong kilusan sa mga naiambag ni Fr. Pops hindi lamang para sa mga katutubong Lumad ng Arakan. “Maraming serbisyo at proyekto si Fr. Pops dito sa Arakan at umaabot pa ang iba sa ilang lugar ng Davao,” aniya. Kinilala rin nila ang aktibong paglaban ng pari laban sa pagpasok ng mga kompanya ng mina at sa pang-aagaw ng mga lupain ng mga magsasaka at katutubo para sa malawakang plantasyon ng mga dayuhan at lokal na negosyante. Isa sa tinutulan ng pari ang programang CADT (certificate of ancestral domain title).

“Sa tingin ni Fr. Pops, peke ang programang CADT, kaya kontra siya rito, lalo (sa) mining,” ani Santiago.

Naniniwala ang rebolusyonaryong kilusan na pinaslang ang pari dahil sa aktibong pagkontra niya sa  mga programang labis na makakaapekto sa mga mamamayan ng Arakan, bahagi din umano ang pagpaslang sa kontra-insurhensiyang programang Oplan Bayanihan.

“Maraming threats kay Fr. Pops na mula sa mga panatiko dahil na rin sa posisyon niya laban sa anti-people programs. Makailang beses na rin siyang pinagtangkaan,” sabi ni Santiago. Sinabi pa niya na buwan din ng Oktubre pumasok sa Arakan ang 3rd Special Forces Batallion ng 10th Infantry Brigade ng Army, sa panahong ito pinaslang ang pari.

Positibo rin sa kanilang imbestigasyon na ang nahuling si Jimmy Ato ang isa sa pumaslang sa pari.  Gayundin na sangkot na negosyanteng si Patrick Wineger. Ayon kay Santiago, aktibo si Wineger bilang armadong intelligence asset ng militar. Siya rin ang nagpopondo at nag-aarmas sa mga paramilitar kabilang na ang mga akusadong magkapatid na Ato. Sa ipinalabas nilang indictment nakasaad ito:

“Sometime between August and September 2011, the 6th ID-AFP under Respondent Maj. Gen. Rey Ardo held a so-called peace meeting at the North Cotabato provincial capitol. Witnesses bare that present in this meeting was Wineger who singled out Fr. Tentorio and his progressive Arakan Church as a big impediment to the AFP counter-revolutionary Oplan Bayanihan operations in North Cotabato and adjacent areas. After Fr. Tentorio’s death, Wineger immediately conferred with the killer and his companions–the bagani ringleaders in Barangay Dalag, Arakan– to confirm the murder. Wineger who is known to have close ties with retired Gen. Jovito Palparan and Norberto Gonzales has, for more than a decade, coddled and financed fanatical and anti-NPA Bagani warriors and groups particularly those present in the hinterlands of North Cotabato, Bukidnon province and in Davao City including Respondent Corvala. Respondent Nene Durano and Corvala are frequently seen at Wineger’s house in Makilala.”

Ngunit inilinaw ni Santiago na hindi sa indictment “pinarusahan” si Wineger. Mayroon umanong matagal ng “standing order” para sa negosyante at ahente sa salang kontra-rebolusyonaryo dahil sa aktibo nitong paglahok sa kampanya ng mga militar. “Involved siya sa pagpatay kay Fr. Pops pero hindi siya pinarusahan dahil sa indictment,” aniya. Pinarusahan daw ang negosyante dahil sa pagiging armadong ahente ng militar, financier ng mga Bagani na ginagamit ng militar sa counter-insurgency at aktibong kumalaban sa kilusan.

“Nahatulan na siya bago pa paslangin si Fr. Pops,” diin ni Santiago.

Pinaninindigan din ni Santiago sa kanilang imbestigayson na bukod kay Wineger na nasa likod ng pagpaslang kay Fr. Pops, nasa likod din nito ang militar dahil bahagi umano ng Oplan Bayanihan.  “Sa tingin nila, sagabal si Fr. Pops sa pagpapatupad ng Oplan Bayanihan,” aniya.

Dagdag pa ni Santiago, patuloy na may bisa ang indictment at kanilang aarestuhin ang mga taong nasasangkot anumang oras na mabigyan sila ng pagkakataon para maiharap sa korte ng rebolusyonaryong gobyerno. Gayundin, masusi nilang tututukan ang isinasagawang imbestigasyon ng mga ahensiya ng itinuturing nilang reaksiyonaryong gobyerno.

“Titingnan namin kung ano ang development sa imbestigasyon ng reaksiyonaryong gobyerno.  Ngayon pa nga lang may cover-up na. Tingnan ninyo ’yung isa sa Ato brothers, nasa pangangalaga ni Rep. Nancy Catamco,” ani Santiago.

Ipinangako ni Santiago na gagawin ng rebolusyonaryong kilusan na maibigay kay Fr. Pops ang hustisya. “Titiyakin ng kilusan na palabasin ang katotohanan para maibigay ang rebolusyonaryong hustisya,” aniya.

(Panoorin ang bidyo-dokumentaryo hinggil sa panayam ng Pinoy Weekly kay Simon Santiago.)

(Basahin ang artikulo hinggil sa ‘bagong gobyerno’ sa Timog Mindanao.)

Nyrriel Atienza is the 17-year old daughter of Terril Atienza, an Overseas Filipino Worker who died under mysterious circumstances in Mongolia. It will be one of countless stories to be featured in the International Migrants’ Tribunal on the Global Forum on Migration and Development (GFMD), to be held in the Philippines from November 28-29, 2012.

This video is produced by PinoyMedia Center for the International Migrants’ Tribunal. Video and editing by King Catoy, with Ilang-Ilang Quijano and Pher Pasion. Sound design by RJ Mabilin.

Palaging magkakasama ang mga magsasaka ng Sityo Calabagin ngayong mga panahon. Natatakot silang pumunta sa kanilang mga sakahan at taniman dahil sa pamamaslang kina Gusting at Rosario. (KR Guda)

Larawan ni Vicente “Gusting” Valenzuela. (KR Guda)

Sanay na ang magsasakang si Dexter (di-tunay na ngalan), 48 anyos, at pamilya niya na dinaraanan ng mga militar ang bahay nila sa Sityo Calabagin, Barangay San Miguel, sa bulubunduking bahagi ng Echague, Isabela. Tuwing may operasyon, napapadaan sila, minsan nakikikain, minsan nagtatanung-tanong lang.

Noong araw na iyon, alas-nuwebe ng umaga ng Nobyembre 22, 2012, siyam silang dumating. “Pumuwesto sila at nagkabit ng duyan sa paligid ng bahay. Sa may kiskisan (ng palay), nagluto,” kuwento ni Dexter.

Hindi naman sila natakot sa mga militar. Nakilala pa nga nila ang iba sa mga sundalo, bagamat sa apelyido lamang: si Lt. Bernardino ang commanding officer. May isang sundalong nagngangalang Robert Bagni, isang may apelyidong Liclican, at isang Sgt. Balansa, ang ilan sa mga nakilala nina Dexter. Si Bagni, parang taga-Ifugao raw, ani Dexter. “May puntong Ifugao kasi,” aniya. Singkit din ito at may “Tindig Ifugao” din – kung ano man ang ibig niyang sabihin noon.

Bahay nina Gusting at Rosario. (KR Guda)

Miyembro ng isang sekta ng mga Kristiyangong Born Again sina Dexter.  Katunayan, sa bahay nila nagsasagawa ng lingguhang seremonya ang kanilang simbahan, kung kaya’t may gitara sa kanila at malaking tolda ng kanilang sekta sa bahay nina Dexter. Si Lt. Bernardino, nagpakilalang Born Again din. Katunayan, sabi ng sundalo, preacher ng Born Again ang mga magulang niya. Mas naging panatag ang loob nina Dexter sa mga sundalo.

Karaniwan na ang mga tanong ng sundalo: May mga NPA (New People’s Army) bang dumadaan dito? Banggit niya at ng mga kapitbahay at kaanak ni Dexter, mahigit isang taon nang di-dumadaan ang mga gerilya. Kung dumaraan man, nakikiinom lang ng tubig. Minsan, nakikikain. Hindi naman nagtataka si Dexter sa mga tanong na iyon. Relaks ang mga sundalo; gumitara pa nga si Bernardino at kumanta ng mga awiting Born Again habang nagpapahinga.

Madaling araw na ng ika-23, ala-una ng umaga, nang makita ng asawa ni Dexter na si Joan na bumangon na ang mga sundalo. Nagpaalam na silang aalis.

Humigit-kumulang dalawang oras ang lumipas. Alas-tres ng umaga. Nabasag ang katahimikan ng putok ng mga baril. Inilarawan ni Dexter ang narinig niyang putok: tatlong “Pak!” at saka isang “Prrrk!” Tatlong magkakahiwalay na putok at isang sunud-sunod. Di aabot sa isang minuto ito.

Kinabahan na sina Dexter. Sa direksiyon ng bahay ng kanyang tiyuhin, si Vicente “Gusting” Valenzuela, 60 anyos, at asawa nitong si Rosario, 51, ang mga putok. Isang buong araw pa bago nila malaman ang nangyari.

Madaling araw na operasyon

“Mabait sila. Tinutulungan nila kami sa pagsasaka,” sabi ni David, 21-anyos, tungkol sa kanyang lolo na si Gusting.

Noong nakaraang linggo lamang, tinulungan sila ni Mang Gusting na magtanim ng mais. Humigit-kumulang 300 metro ang layo ng bahay nina Gusting kina Dexter at David. Nasa mas mataas na bahagi ang bahay nina Gusting. “Hindi na sila madalas bumaba sa amin,” alala ni David. Pero pana-panahon, kung kailangan nina David ng tulong, bumababa sina Gusting at Rosario. Matanda na ang mag-asawa, at nagsasaka na lang sa lupa sa paligid ng kanilang bahay.

Nakituloy sa bahay ng tiyuhin niyang si Dexter ang mga sundalo. Napansin niya ang suot ng isang militar. “May nakasulat na ‘Alpha’,” ani David. Nakita rin ng isang kapitbahay ang suot ng isa pang sundalo, may nakalagay na “86th IB.”

Bakas ng dugo kung saan pinaslang si Rosario Valenzuela. (KR Guda)

Si Mang Anton, 53 anyos, na nakatira sa bahay na humigit-kumulang 200 metro ang layo kina Dexter. Sabi niya, noong gabi ng ika-22, tinuluyan din siya ng “walo hanggang siyam” na sundalo. Tulad ng kina Dexter, bandang ala-una ng umaga, nagpaalam din ang mga sundalo na aalis na sila.

Noong madaling araw ng Nob. 23, narinig din nina Dexter, Anton, David at iba pang taga-Calabagin ang putukan, sa direksiyon ng bahay nina Mang Gusting at Manang Rosie.

Walang kaanak o kapitbahay na gustong lumapit sa bahay nina Gusting, natatakot sa putukang narinig noong umaga. Tuloy lang ang lahat sa kanilang gawain, sa bahay at sa bukid. Lalong kinabahan si Dexter nang marinig niya ang balita sa Bombo Radyo noong alas-11 ng umaga: Napalaban daw ang Philippine Army sa Sityo Calabagin, Brgy. San Miguel. Nagtaka sila na ganoon ang istorya, dahil maliban sa mga putok noong madaling araw, walang engkuwentro o barilan na naganap sa Calabagin.

Humingi ng dispensa

Sabado na, Nobyembre 24, nang muling dumaan ang mga sundalo kina Dexter. May nasawi raw sa gawing bahay nina Gusting. Nagsama-sama ang mga kaanak, mga opisyal ng barangay, at sumama sa mga militar na sumilip sa bahay nina Gusting.

Doon, sa ilalim ng bahay kung saan nagtatadtad ng kamoteng kahoy si Mang Gusting, nakita siyang nakalublob. Sa loob ng bahay, naroon si Rosario, nakahiga pa sa unan, wala nang buhay, may lawa ng dugo may ulunan niya. Nagtulung-tulungan ang mga barangay na ibaba ang katawan ng nasawing mag-asawa. Kinailangan pang tuklapin nila ang isang pader ng bahay para maialis ang labi ni Rosario. Pero bago nito, kinuhanan ng mga sundalo ng litrato ang bahay, pati ang mga bangkay. Parang nag-iimbestiga ba.

Mga alas-nuwebe na ng umaga naibaba ng mga kaanak at kagawad ang bangkay ng dalawa. Nilinisan sila ng isa pang kaanak para ipaimbalsamo sa malayong baryo. Panahong ito, dumating sa Calabagin ang isang helikopter. “May mga dalang suplay,” sabi ng isang tagabaryo.

“Hindi na sila lumalapit sa amin, yung mga sundalo,” sabi ni Dexter. Iyung parehong mga sundalong nakituloy sa kanila, nakiluto, at nakikanta pa nga, parang mailap na. Si Bagni, yung isang sundalong “parang taga-Ifugao,” lamang ang lumapit.

“Pasensiya na, napagkamalan sila,” sabi raw ni Bagni, sang-ayon kay Dexter. “Mga bagitong sundalo iyung unang nagpaputok. Akala namin mga NPA sila.”

Di lubos maisip ni Dexter kung papaanong mapagkamalan ang matandang mag-asawa na rebelde. “Ipinagbilin ko pa sa kanila na sa direksiyong iyon na daraanan nila, madaraanan nila ang bahay ng tiyuhin ko. Sila na lang na mag-asawa doon, pero di naman sila takot sa militar,” kuwento pa ni Dexter.

Humingi ng pasensiya ang isa ring sundalo, sa isa pang kaanak nina Gusting, si Aling Lea, 73 anyos.

“Sanay na kami sa mga sundalo rito. Sanay na nga kami sa mga bakbakan dito eh,” kuwento naman ni Richard, isa ring magsasaka na 24 na taon nang naninirahan sa Calabagin. Sanay na raw silang makarinig ng mga putukan, at alam nila ang tunog ng engkuwentro – hindi ito tumatagal nang ilang segundo lamang. Minuto o oras ang binibilang bago matapos ang putukan sa engkuwentro. Hindi “pak,pak, pak” at “prrrrt” tulad ng narinig nila noong Nob. 23.

Hindi engkuwentro

Wala sa Sityo Calabagin ang naniniwalang engkuwentro ang naganap, tulad ng ibinalita sa radyo.

Noong Nob. 25, matapos pumunta ang militar at litratuhan ang eksena ng pagkamatay nina Gusting at Rosie, dumating din ang dalawang kagawad ng Philippine National Police sa Echague. Kumuha rin sila ng mga larawan. Nagmasid, itinala ang puwesto ng mga basyong nakita sa paligid ng bahay.

Isang fact-finding mission ang isinagawa ng mga taong-simbahan at Karapatan noong Nobyembre 28 hanggang 29. Kasama ang Pinoy Weekly, binisita ng grupo ang Calabagin, gayundin ang estasyon ng PNP sa Echague. Sa kabila ng pagiging public document ng rekord ng blotter ng pulis tungkol sa insidente sa Calabagin, tumangging magbigay ng kopya nito sa misyon ang pulis.

Tinuro ng isang kababaryo na nagbuhat sa bangkay kung saan lumabas ang bala sa katawan ni Gusting. (KR Guda)

Ayon sa pulis na nag-imbestiga sa Calabagin pero tumangging magpapangalan, “mga hene-heneral na ang nag-uusap.” Sila raw ang nag-utos na huwag magbigay ng kopya ng blotter sa grupo ng independiyenteng nag-iimbestiga. “Kontrobersiyal” daw ang kaso, at nagbuo na ang PNP ng isang task force para imbestigahan ang pagpatay kina Gusting at Rosario. Nang tanungin ng misyon kung kasama sa mag-iimbestiga ang Army, hindi siya makasagot.

Ayon sa tanggapan ng alkalde ng Echague, “hotspot” daw talaga ang Brgy. San Miguel. Sa isa pang barangay sa bulubunduking bahagi ng Echague, sa Brgy. Mabbayad noong Nob. 17, isang engkuwentro ang naganap sa pagitan ng NPA at mga elemento ng 52nd Division Reconnaisance Company (DRC) ng Philippine Army.  Pitong sundalo ang nasawi mula sa 20-kataong tropa ng 52nd DRC.

Kapwa bahagi ng 5th Infantry Division ng Army ang 86th Infantry Battalion at 52nd DRC.

Magmula nang maganap ang pamamaril kina Gusting, natatakot na ang mga residente ng Calabagin na lumuwas sa kanilang komunidad para magsaka. Kinailangan pang samahan sila ng mga nanay para makakuha ng pagkain sa bukid, matapos ang pamamaril. Ang mga pananim nina Gusting, nakabuyangyang na lamang. Ang kanilang kamarin na puno ng inaning pananim, hindi mabuksan dahil naka-padlock.

(Tumangging magpagamit ng tunay na ngalan sa artikulong ito ang mga residente ng Calabagin, sa takot na bumalik sa kanila ang militar at buntunan sila muli ng galit.)

Hindi basta mapapatawad

Sa panayam sa radyo, sinabi ni Ka MJ, press relations officer ng Benito Tesorio Command ng NPA, na hindi sila nagawi sa lugar ng bahay nina Gusting, at wala silang engkuwentro roon sa mga militar. Sa kabila nito, patuloy ang paggigiit ng tagapagsalita ng 5th ID, na si Col. Loreto Magundayao, gayundin ang iba pang tagapagsalita ng Army roon, na sa engkuwentro nasawi sina Gusting at Rosie.

Pero sigurado sina Dexter: hindi engkuwentro ang naganap noong madaling araw ng Nob. 23. At humingi ng dispensa ang mga militar hinggil dito.

Isa sa mga basyo ng bala ng ripleng M-16 na nakakalat sa palibot ng bahay nina Gusting. (KR Guda)

Para sa Karapatan, tila bahagi na ng diskarte ng “Peace and Development Teams” ng militar sa ilalim ng Oplan Bayanihan ang pagkuha ng loob ng mga sibilyang pinaghihinalaan nilang sumusuporta sa mga rebelde. Kaya sinikap noong CO na si Bernardino na amuin si Dexter, sa pamamagitan ng pagbanggit na Born Again din siya.

Tila pagkuha ng loob din ni Dexter ang paghingi ng dispensa ni Bagni sa pamamaslang kina Gusting at Rosario. Ayon sa Karapatan, noong Hulyo 22, nakadokumento rin sila ng katulad na insidente sa Laak, Compostela Valley. Napatay ng mga sundalo ng 60th IB si Totong Mabinsi, isang miyembro ng tribong Dibabawon. Ang CO ng yunit na si Lt. Gamus, humingi rin ng dispensa sa kapatid ng biktima, dahil napagkamalan daw na giya ng NPA si Totong.

“Pero hindi sapat ang paghingi ng dispensa. Hustisya ang kailangan namin,” sabi ni Dexter.

Ano ang nagbago sa bansa sa loob ng isang taon?

Marami. At wala masyado. Totoo ang dalawang pagtinging ito, dahil sa loob ng isang taon, maraming kaganapan ang nagpakitang posible ang progresibong pagbabago para sa mayorya ng mga mamamayang Pilipino. Hindi lamang posible, ngunit inaasahan. Gayunman, sa loob din ng taong ito, ramdam nating malayo pa ang ilalakbay ng sambayanan para marating ang matagal nang inaasam na kaunlaran at kalayaan para sa karamihan.

Kahit pa. Para sa istap ng Pinoy Weekly, mahalagang kilalanin namin ang mga kaganapan, grupo, indibidwal, penomenon o uso noong 2012 na nagbibigay-halimbawa sa kakayahan natin na makapag-ambag para sa progresibong pagbabago. Maliit man o pansamantala, itinuturing nating hakbang ang mga ito sa tamang direksiyon – at hindi sa ibinibida ng gobyerno na “tuwid na daan.”

Ito ang ikaapat na taon na naglalabas ang Pinoy Weekly ng pagkilala sa natatanging mga progresibo ng taon. Bagamat pinili ito ng istap at hindi maituturing na definitive na talaan ng mga tagumpay ng progresibong kilusan sa taong 2012, sinikap naming balikan ang aming mga ulat, at muling masdan ang mga larawan at bidyo – para masala iyung mga palagay nami’y dapat kilalanin at tularan ng mga grupo’t indibidwal na nakikibaka para sa tunay na kalayaan at demokrasya. Anumang kahinaan o kakulangan sa mga pagkilalang ito’y nagmula sa amin. Huwag sanang mahinaan ng loob ang mga progresibong wala sa listahang ito; malaya rin sinuman na magbato sa amin ng palagay nilang kakulangan o kahinaan ng talaan.

Natatangi ang mga ito, pero layon nating lahat na gawing mas pangkaraniwan ang pagiging progresibo at makabayan.

(Basahin ang Natatanging Progresibo noong 2009, 2010 at 2011)

* * *

Natatanging Progresibong Kilos-Protesta

Paglaban kontra sa demolisyon sa Silverio Compound: Pinaka-tampok sa maraming militanteng paglaban ng mga maralita kontra sa demolisyon. (Tudla Productions)

Paglaban ng mga maralita sa tangkang demolisyon sa Silverio Compound, Abril 23, 2012. Buong taon, nasaksihan natin ang mas militanteng paggiit ng mga maralita para sa karapatan nila sa tirahan. Pinakatampok dito ang ipinakitang paggiit ng mga maralita sa Silverio Compound, Paranaque City. Dito, lumaban ang mga residente hindi lamang sa larangang legal (bagamat ginawa nila ito) at sa negosasyon, o kahit sa mapayapang kilos-protesta. Ginawa nila ito sa pamamagitan ng aktibong depensa sa kanilang mga tirahan, sa panahong marahas silang sinalakay ng mga demolition team at armadong mga miyembro ng Special Weapons and Tactics (SWAT) ng pulisya. Isang kabataan, si Arnel Leonor na 21-anyos, ang nagbuwis ng buhay. Marami ang nasaktan sa mga maralita – ginamitan ng malulupit na taktika ng mga pulis. Samantala, para sa ibang mga komunidad, naging ehemplo ng paglaban ang Silverio Compound. Sa pagpaslang kay Leonor at paggamit ng malupit na mga metodo para supilin ang paglaban ng mga maralita, naipamalas sa publiko na handang maging pasista – at pumatay pa ng walang-labang maralita — ang administrasyong Aquino sa harap ng militanteng paggiit ng mga mamamayan. Isa lamang, pero pinakatampok, ang paglaban sa demolisyon sa Silverio Compound, sa militanteng mga paglaban ng mga maralita para sa kanilang karapatan sa pabahay at kabuhayan. Isa rin lang ito sa halimbawa ng paggamit ng dahas ng administrasyon para supilin ang naturang paglaban.

Honorable Mentions: Samantala, marami pang mga kilos-protesta ang dapat kilalanin: Kasama rito ang laksa-laksang pagkilos ng kababaihan noong Marso 8, pandaigdigang araw ng kababaihan. Lumabas sa maraming outlet ng international media ang naturang pagkilos. Kahanga-hanga rin ang di-bababa sa 10,000 pagkilos ng mga mamamayan sa mga sumusunod: Mayo Uno, pandaigdigang araw ng mga manggagawa (sa kabila ng ulan), protesta sa State of the Nation Address ni Pangulong Aquino (sa kabila ng pandarahas ng mga pulis) at protesta sa Araw ng Anakpawis noong Nobyembre 30 (sa kabila ng init at layo ng martsa).

Natatanging Progresibong Lider-Masa

Rep. Teddy Casino, na literal na tumakbo para sa kanyang kandidatura sa pagkasenador, kasama ang iba pang lider-progresibo. (Tine Sabillo)

Taong ito idineklara ng progresibong koalisyong Makabayan ang intensiyon nitong muling magpatakbo ng kandidato sa pagkasenador sa eleksiyong 2013. Ang napisil nitong patakbuhin: si Teodoro “Teddy” Casiño, ang itinuturing ng marami na lider ng progresibong mga mambabatas sa Kamara ngayon, at kinikilalang isa sa pinaka-dinamiko, artikulante, matalino at simpatikong kinatawan at tagapagsalita ng progresibong kilusan. Sa kanyang pagtakbo, agad na ipinamalas ni Casiño ang kakayahang maglingkod sa Senado at paninindigang makabayan, sa pamamagitan ng pagsalita hinggil sa mahahalagang isyu ng masa. Kabilang dito ang pagsalita sa makabayan at maka-masang posisyon hinggil sa mataas na presyo ng mga bilihin at langis, tumitinding presensiya ng militar ng US sa bansa, militarisasyon at mga paglabag sa karapatang pantao, malawakang komersiyal na pagmimina, at marami pang iba.

Honorable Mentions: Kinilala ngayong taon ang mahabang karanasan ng pamumuno at pagiging ehemplo ng militanteng pakikibaka ni Carmen “Nanay Mameng” Deunida, lider-maralita, lider-kababaihan at lider-masa. Tumampok ding mahusay na tagapagsalita at lider ng mga progresibo ang pangkalahatang kalihim ng Bagong Alyansang Makabayan (Bayan) na si Renato Reyes Jr., na naging  boses at mukha ng maraming pakikibakang masa ngayong taon. Nalungkot naman ang mga aktibista at rebolusyonaryo sa biglaang pagpanaw ni Maita Gomez, rebolusyonaryo, lider-kababaihan, makabayang ekonomista at intelektuwal at lider ng Makabayan. Sa kanya nanggaling ang katagang mainam na ulit-ulitin ng mga progresibo: “Walang masama sa Kaliwa. Mabuti ang Kaliwa.” Pinarangalan at binalikan ngayong taon ang makabuluhang mga ambag ng namayapang mga lider-progresibo na sina Atty. Romeo Capulong, Arman Albarillo, Atty. Ramon Te, at iba pa.

Natatanging Progresibong Organisasyong Masa

Kababaihan ng Gabriela, noong Pandaigdigang Araw ng Kababaihan, Marso 8. (KR Guda)

Sa taong ito, isa sa pinakatumampok sa mga pakikibakang masa ang Gabriela, militanteng alyansang pangkababaihan. Malawak ang saklaw ng mga isyung kinatampukan ng organisasyong ito, mula sa mga aksiyong masa kontra sa matataas na presyo ng mga bilihin, langis at pamasahe, hanggang sa pagsugod sa Malakanyang kontra sa oil price hike at sa embahada ng US para iprotesta ang interbensiyong militar nito, hanggang sa pagtutol sa mga atake ng gobyerno sa mga serbisyong panlipunan. Nanguna rin sila sa paglaban sa planong korporatisasyon ng pampublikong mga ospital, programang K+12, at iba pa. Pinangunahan nila siyempre ang paggiit ng karapatan ng kababaihan sa komprehensibong reproduktibong kalusugan (reproductive health), habang binabatikos ang pagpataw ng gobyerno ng programa para kontrolin ang populasyon at isisi rito ang kahirapan ng bayan. Siyempre pa, hindi rin binitiwan, at pinaigting pa, ang paglaban ng Gabriela sa karahasan sa kababaihan at bata (violence against women and children o VAWC). Binigyan nito ng pokus ang VAWC ng mga nasa otoridad, laluna iyung nasa militar, pulis o paramilitar – bahagi ng programang kontra-insurhensiya na Oplan Bayanihan.

Tumampok pa ang Gabriela dahil sa pangunguna nito sa Pilipinas ng kampanyang One Billion Rising, na naglalayong ipresyur ang mga gobyerno ng mundo na labanan ang VAWC.

Honorable Mentions:  Kahanga-hanga ang konsistenteng paglaban ng Bagong Alyansang Makabayan (Bayan) sa iba’t ibang porma ng interbensiyong militar, ekonomiko at pampulitika ng gobyerno ng US sa bansa. Pinangunahan din siyempre ng Bayan ang maraming pakikibakang masa. Samantala, kahanga-hanga rin ang pangunguna ng Kilusang Mayo Uno (KMU) sa pagsiwalat sa bagong mga atake ng estado sa karapatan ng mga manggagawa. Tampok dito ang two-tiered wage system ng administrasyong Aquino. Napakahusay din ng ipinamalas na pamumuno ng Confederation for Unity, Recognition and Advancement of Government Employees (Courage) sa mga paglaban ng mga kawani ng gobyerno para sa kanilang mga benepisyo na ipinagkakait ng administrasyon, samantalang nilalabanan din ang mga tangkang pagsasapribado ng maraming ahensiya ng gobyerno na dapat ay nagseserbisyo sa publiko.

Natatanging Progresibong Alyansa o Koalisyon

Mga petisyuner kontra sa Anti-Cybercrime Law. (Pher Pasion)

#NotoCybercrimeLaw. Malawak na pagkakaisa ng iba’t ibang sektor, grupo at indibidwal ang nabuo para labanan ang isa sa pinakaseryosong atake sa karapatang sibil ng mga mamamayan: Ang Cybercrime Prevention Act of 2012. Mula sa mga blogger, tanyag na gumagamit ng social media, hanggang mga mamamahayag, musikero’t artista, nagkaisa silang maglunsad ng mga kilos-protesta, magsampa ng mga petisyon sa Korte Suprema, at magsalita sa publiko laban sa bagong batas na ito. Lumabas pa ngang ang Malakanyang na lang – at ang maliit pero makapangyarihang social democrats tulad ng Akbayan – ang pabor o nananahimik sa isyung ito. Noong Oktubre, nahimok ang Korte Suprema na maglabas ng tatlong-buwang temporary restraining order para matigil ang implementasyon ng batas. Ibig sabihin, hindi pa tapos ang labang ito.

Honorable Mentions: Kung ikukunsidera na batayang isyu ito at matagal nang hindi pinapansin ng mainstream media sa kanilang pagkober, masasabing malaking bagay ang nabuong pagkakaisa ng iba’t ibang grupo at sektor para ihayag ang pagtutol sa kontraktuwalisasyon sa paggawa at para sa makabuluhang dagdag-sahod. Ito ang Action against Contractualization and Towards Significant Wage Increase Now (Act2Win), na binubuo ng malalaking pederasyon, unyon at sentro ng mga manggagawa sa buong bansa tulad ng Kilusang Mayo Uno (KMU), Alliance of Filipino Workers (AFW), Federation of Free Workers (FFW), National Labor Union (NLU), Makati Medical Center Employees’ Association, Koalisyon ng Progresibong Manggagawa at Mamamayan (KPMM) at  Banking and Financial Unions Against BSP Circular 268 (BFU Against BSP Circ. 268).

Kailangang kilalanin din ang pagkakaisa ng iba’t ibang personalidad, pulitiko at grupo para labanan ang taas-presyo ng langis at overpricing dito, sa ilalim ng Coalition Against Oil Price Increases (Caopi). Mahalagang kilalanin din ang pagkakaisang nabuo ng iba’t ibang water districts sa buong bansa para tutulan ang pagsasapribado ng serbisyong tubig, sa ilalim ng Water System Employees’ Response (Water).

Natatanging Progresibong Desisyon, Polisiya o Bagong Batas ng Gobyerno

Bungkalan sa Hacienda Luisita. (KR Guda)

Maituturing na signipikanteng desisyon ng Korte Suprema, bago pa mapatalsik sa poder si Chief Justice Renato Corona, ang pagpipinal sa desisyong ipamahagi sa mga manggagawang bukid ang Hacienda Luisita. Walong taon matapos ang masaker sa welga ng mga manggagawang bukid sa lupain sa Tarlac na inaangin ng pamilyang Cojuangco-Aquino, matapos ang pampulitikang panunupil sa kanilang mga lider at miyembro, nagwagi ang mga manggagawang bukid sa kanilang militanteng paggiit sa demokratikong karapatan sa lupa. Sabihin mang resulta ang pabor na boto sa pamumulitika ni Corona (na marahil ay gustong makaiskor kontra sa administrasyon ni Aquino), hindi maitatanggi ang makatwirang ipinaglalaban ng mga manggagawang bukid. Gayunman, tulad ng inaasahan, patuloy na naglagay ng maraming bara sa implementasyon nito ang Korte Suprema at ehekutibo.

Honorable Mentions: Tahimik na naipasa – at nalagdaan ni Aquino ngayong Disyembre – ang Anti-Enforced Disappearance Act of 2012, na nagpapataw ng habambuhay na pagkakakulong sa mga ahente ng estado na sangkot sa pagdukot o sapilitang pagkawala (enforced disappearances). Tulad ng maraming progresibong batas, ibang bagay pa ang usapin ng implementasyon nito. At bagamat usapin ng debate kahit sa hanay ng mga progresibo, matagumpay na naitulak ng progresibong mga mambabatas – at, anuman ang motibo nila, katuwang ang mga kongresista at senador na kaalyado ng administrasyon – ang Reproductive Health Law, o sa salita ni PNoy, ang Responsible Parenthood and Reproductive Health Law of 2012. May seryosong reserbasyon ang mga progresibo sa mistulang paninisi ng batas at ng gobyerno sa populasyon ng mahihirap para sa kahirapan. Pero para sa progresibong mga mambabatas, mahalaga pa ring hakbang ang pagpasa sa isang reproductive health law bilang karapatang pantao ng kababaihan at mga mamamayan.

Natatanging Progresibong Opisyal ng Pamahalaan

Jesse Robredo. (KR Guda)

May positibong kontribusyon ang pagkakatalaga kay Jesse Robredo bilang kalihim ng Department of Interior and Local Government (DILG) noong 2010: Matapos ang kaliwa’t kanang pagtatalaga sa puwesto ni PNoy sa personal na mga kaibigan (KKK, kamag-anak, kaklase, kabarilan), nagtalaga rin siya sa gabinete ng isang pulitikong itinuturing ng marami na may magandang rekord ng paninilbihan sa gobyerno. Sa mga mardyinalisadong sektor kabilang ang mga maralitang lungsod, positibong boses si Robredo sa gobyerno. Laging bukas ang pinto sa pakikidiyalogo sa mga maralita, at nagtulak ng moratoryo sa demolisyon noong nakaraang taon si Robredo. Isang tampok na istorya kaugnay ng kanyang pagpanaw noong Agosto 18 ang mga imbestigasyong pinangunahan ng kalihim bago siya pumanaw – na kinasasangkutan, diumano, ng ilang opisyal ng pamahalaan na malapit sa Pangulo.

Honorable Mention: Sa kabila ng kanyang reputasyon bilang ehekutibo ng Davao City na malupit diumano sa pinaghihinalaang mga kriminal ng lungsod, matagal nang itinuturing na alyado ng mga progresibo si Davao City Vice Mayor Rodrigo Duterte. Laging nadudulugan ng mga progresibo, mula sa pakikiisa sa mga isyung pambayan hanggang sa mga tulong-materyal sa panahon ng kalamidad, itinuring din si Duterte na nirerespetong pulitiko ng mga rebolusyonaryo.

Natatanging Progresibong Mambabatas

Rep. Erin Tanada at Sen. TG Guingona

Nagmula sa angkan ng mga progresibo at makabayang pulitiko sina Rep. Erin Tanada at Sen. Teofisto Guingona III. Bagamat kapartido ng Pangulo, sumuway sila sa posisyon ni PNoy sa Anti-Cybercrime Law. Isa rin sila sa mga nangunguna sa pagtulak ng Freedom of Information Bill, na mistulang pinatatagal pa ni Aquino na di-maipasa sa Kongreso – sa kabila ng pangako niya na maipasa ito noong tumatakbo pa lamang siya sa pagkapangulo. Kahanay nina Tanada at Guingona ngayong taon si Sen. Miriam Defensor Santiago, na naging maingay na kritiko ng PH-US Visiting Forces Agreement at ng tumitinding presensiyang militar ng US sa bansa. Siyempre, nangunguna pa ring progresibo sa Kamara ang mga kinatawan ng mga party-list na Bayan Muna, Gabriela Women’s Party, Anakpawis, ACT Teachers at Kabataan.

Natatanging Progresibong Agaw-Eksena

Protesta ng Anakbayan-NCR sa press conference ng Akbayan. (Macky Macaspac)

Walang duda, kontrobersiyal ang ginawang lightning rally ng Anakbayan sa press conference ng Akbayan noong Oktubre para kondenahin umano ang pagsali sa eleksiyong party-list ng huli. Pero agaw-eksena ito sa lehitimong isyu: ang pagiging malapit at suportadong partido ng Malakanyang ng Akbayan. Kinondena rin ng Anakbayan ang mapanganib na red-baiting (pagbabansag na komunista) sa Anakbayan at iba pang militanteng grupo.

At dahil walang tatapat sa kabataan sa pag-agaw-eksena, Anakbayan at iba pang militanteng grupong pangkabataan din ang agaw-eksena sa pagpapauso ng Noynoying bilang protesta sa kawalang-aksiyon ni Pang. Benigno Aquino III sa batayang mga kahilingan ng mga mamamayan, tulad ng walang habas na pagtaas ng presyo ng langis. Napauso ng kabataan sa social media ang naturang salita, at umabot sa mainstream media. Nakakuha ng reaksiyon ito mula sa pinakamatataas na opisyal at apologists ng administrasyon, at maaaring nakaambag din sa pagtutulak ni Aquino ng Anti-Cybercrime Law.

Honorable Mentions:  Natatanging agaw-eksena rin ang serye ng mga lightning rally sa harap ng embahada ng US para ihayag ang pagtutol sa 4,000-tropang ehersisyong militar ng US at Pilipinas. Nauna ang Gabriela noong Marso, nang sugurin ng kababaihan ang harap ng embahada at marahas silang itulak ng mga pulis. Nahigitan naman ito ng mga kabataan sa pangunguna ng Anakbayan at League of Filipino Students na sinira at sinabuyan ng pintura ang seal ng US Embassy noong Abril. Samantala, agaw-eksena rin ang paggiit ng mga aktibista sa pangunguna ng Bayan na makalapit sa Batasan Pambansa noong protesta sa State of the Nation Address noong Hulyo. Agaw-eksena naman sa internet ang hacking sa government websites na isinagawa ng nagpakilalang Anonymous Philippines para iprotesta ang Anti-Cybercrime Law.

Natatanging Progresibong Panukalang Batas

Protesta kontra sa large-scale mining sa Pilipinas. (Macky Macaspac)

Bagamat dati pa ito ipinanukala sa Kamara, tumampok ang People’s Mining Bill, o House Bill 4315 nina Bayan Muna Reps. Teodoro Casino at Neri Colmenares, Anakpawis Rep. Rafael V. Mariano, ACT Teachers Rep. Antonio L. Tinio, Kabataan Rep. Raymond Palatino, at Gabriela Reps. Luzviminda Ilagan at Emerenciana de  Jesus dahil naging tampok na isyu ang malawakang komersiyal na pagmimina sa bansa. Sa kabila ng malinaw na pagkasira ng kalikasan na dulot ng komersiyal na pagmimina – na nakita sa sunud-sunod na kalamidad ngayong taon – aktibong itinulak ng administrasyong Aquino ang pagmimina bilang polisiya nito. Samantala, sunud-sunod ang pamamaslang sa mga lider-katutubo at maka-kalikasan na tahasang tumututol sa mga proyekto ng large-scale mining. Tumatayong alternatibo ang HB 4315 ng pagmimina na nakatuon sa pambansang industriyalisasyon at paggalang sa karapatan ng mga katutubo at mamamayan, at pangangalaga sa kalikasan.

Natatanging Progresibong Midya

Screenshot ng Facebook page ng Pixel Offensive

Sa panahong nagkakapuwang sa tinatawag na social media (Facebook, Twitter, atbp.) ang mga may adbokasiya para sa progresibong pagbabago, umusbong ang ilang Facebook pages, Twitter accounts, blogs, at iba pa, na naglalayong kilitiin ang isip ng madla para suportahan ang progresibong pagbabagong ito. Tampok ngayong taon ang paggamit ng Pixel Offensive sa social media, partikular sa Facebook account nito, para maglabas ng makabuluhan, nakakatawa at probokatibong mga meme. Kalagitnaan ng isyu ng Anti-Cybercrime Law noong Oktubre, halos umabot ng isang milyon ang bumibisita sa pahina ng Pixel Offensive – bago at kahanga-hangang inobasyon para sa mga progresibo na nasa internet. Inilagay ng Pirate Bay, isang sikat na file sharing site, ang meme ng Pixel Offensive laban sa Anti-Cybercrime Law sa kanilang homepage. Minsan na silang sinikap na idawit sa hacking (malamang, ng gobyerno) sa websites ng ilang media outlets­ – patunay na naging epektibo ang Pixel Offensive na asarin ang mga nasa kapangyarihan na nagtutulak ng mga polisiyang kontra-mamamayan.

Natatanging Progresibong Pagtatanghal

“Walang Sugat” na dinirehe ni Carlos Siguion Reyna

Dapat kilalanin ang mahusay at patok na inobasyong ipinakita ng pagsasadula ng “Walang Sugat” ni Severino Reyes noong Agosto. Dinirehe ni Carlos Siguion-Reyna para sa Tanghalang Pilipino, nakitaan ang pagtatanghal ng pagpasok ng impluwensiya mula sa pelikula at mahusay na pagtatanghal at pagpagtugtog/pag-awit para isabuhay ang isa sa seditious Tagalog zarzuelas noong panahon ng pananakop ng mga Amerikano. Samantala, tampok din sa taon ang pangkulturang pagtatanghal ng “Pitong Sundang” ng Sinagbayan, na ginamit ang paggalaw at pagsayaw bilang tagapagpadaloy ng kuwento ng pakikibaka at pag-aaklas ng mga mamamayang Pilipino. Hindi rin dapat kalimutan ang sorpresang pagtatanghal ng iba’t ibang progresibong grupong pangkultura sa ika-80 kaarawan ng Pambansang Alagad ng Sining na si Bienvenido Lumbera. Pinamagatang “Muy Bien,” angkop na pagkilala sa maraming ambag ni Lumbera para sa progresibong pagbabago ang pagtatanghal na ito noong Abril.

Natatanging Progresibong Pelikula o Bidyo

“Nanay Mameng” at “Migrante”

Napapanahon ang paglabas ng dokumentaryong pelikula ng Kodao Productions na pinamagatang “Nanay Mameng”, hinggil sa matapang na lider-maralita at -kababaihan na si Carmen “Nanay Mameng” Deunida. Dinirehe ni Adjani Arumpac, mahusay na ipinakita ng pelikula ang kasaysayan ng pakikibaka at pagkatao ni Nanay Mameng. Mainam na kilalanin din ang makabagbag-damdaming naratibong pelikula nina Joel Lamangan (direktor) at Bonifacio Ilagan (manunulat ng iskrip) na “Migrante”, hinggil sa paghihirap at pagsasamantalang dinaranas ng mga mamamayang napipilitang lumabas ng bansa para lang mabuhay ang pamilya.

Honorable Mentions: Mahusay at puno ng nakakaaliw at makabuluhang detalye ang dokumentaryong “Ishma” na dinirehe nina Sari Dalena at Keith Sicat at pinrodyus ng Concerned Artists of the Philippines. Mahusay rin, at nakakatindig ng balahibo, ang maikling pelikula/music video na inilabas ng Gabriela at kampanyang One Billion Rising na pinamagatang “Isang Bilyong Babaeng Babangon,” hinggil sa iba’t ibang kaso ng karahasan sa kababaihan.

(Sana makilala rin sa ibang talaan ang mga pelikula at gawang odyo-bisyal na inilabas/tinulungang ilabas ng PinoyMedia Center tulad ng “Puso ng Lungsod” at public service advertisements para sa INDIEpendensya Film Festival, dahil diskuwalipikado rito ang mga gawa namin. – Ed.)

Natatanging Progresibong Libro

“Revolution and Counterrevolution” ni Pao Yu Ching

Inilabas ng IBON Books ngayong taon ang libro ng manunulat at intelektuwal na Tsino na si Pao Yu Ching, na pinamagatang “Revolution and Counterrevolution” na inilunsad noong Setyembre. Sinuri ni Prop. Pao ang mga pagbabago sa Tsina mula sosyalismo tungong kapitalismo matapos ang taong 1979. Napapanahon ang libro sa Pilipinas dahil maipapaliwanag nito ang agresyong ipinapakita nito sa South China Sea bilang bansa na nag-aastang imperyalista na, bagamat malayo pa sa lebel ng US.

Honorable Mention: Isa sa tampok na mga progresibo na naglabas ng libro ngayong taon ay ang dating kinatawan ng Gabriela Women’s Party at ngayo’y tagapangulo ng

‘Igisa ‘Yan!’ ni Liza Maza

Makabayan at International Women’s Alliance na si Liza Maza. Sa librong “Igisa ‘Yan! (What’s Cooking in the Philippines?)”, ipinamalas ni Maza ang kanyang husay sa pampulitikang pagsusuri at adbokasiya sa mga isyung pambayan, habang napapalamutian ang mga artikulo ng mahuhusay na mga artwork mula sa iba’t ibang kabataan at kababaihang progresibong artista.

Natatanging Progresibong Sining Biswal

“Himagsik at Protesta”

Kahanga-hanga ang nabuong eksibit ng Karapatan, Samahan ng Ex-Detainees Laban sa Detensyon at Aresto (Selda) at iba pang grupong pangkarapatang pantao sa UP Diliman Main Library Basement na pinamagatang “Himagsik at Protesta”. Tinipon ng eksibit kapwa ang mga memorabilia ng beteranong mga aktbista na magpapaalala sa lagim at paglaban noong Martial Law ni Marcos, at ang mga likhang sining na ekspresyon ng paglaban sa panunupil noon at ngayon. Samantala, mainam na kilalanin din ang artworks na nagbibigay-pugay sa rebolusyonaryong mga lider ng nakaraan. Kaya kahanga-hanga ang paggawa ng grupong Gerilya at iba pang artistang biswal ng mural sa Philcoa, Quezon City na papuri kay Andres Bonifacio. Matapos ang ilang araw, agad na pinatungan ito ng mga vandal – bagay na ikinagalit ng marami. Matapos ang isang buwan, bago ang ika-149 kaarawan ni Bonifacio, muling nagpinta ng mural sa parehong lugar ang Gerilya at iba pang artista. Kahanga-hanga rin ang “UP Heroes Mural”, dalawang mural na likha ni Leonilo Doloricon sa Vinzons Hall, UP Diliman, Quezon City. Kinatampukan ng dalawang mural ang progresibong mga bayani na mula sa UP, tulad nina Wenceslao Vinzons, Renato Constantino, Voltaire Garcia, Lino Brocka, Antonio Hilario, Jennifer Carino, Antonio Tagamolila, Lorena Barros, Erika Salang, Ian Dorado, Tanya Domingo, Mindaluz Quesada, Lean Alejandro, at iba pa.

Mural kay Andres Bonifacio sa Philcoa overpass (itaas, larawan mula sa Gerilya FB); mural hinggil sa progresibong mga bayani ng UP (ibaba, larawan mula kay Fred Dabu/ UP SIO)

Natatanging Progresibong Pandaigdigang Pagtitipon

Pangkulturang pagtatanghal sa International Migrants’ Tribunal (Pher Pasion)

Naging makasaysayan ang pagsasagawa ng International Migrants Tribunal (IMT) sa Pilipinas noong Nobyembre 28-29 para husgahan ang Global Forum on Migration and Development (GFMD) at mga gobyernong nagpapadala at tumatanggap ng lakas-paggawa ng mga migrante. Inorganisa ng Migrante International, International Migrants Alliance at iba pa, naging tampok ang tribunal sa pagpapakita ng kabulukan ng mga polisiya ng pag-eksport sa paggawa para lang mabuhay ang ekonomiya ng nag-eeksport na bansa. Bukod sa hindi solusyon sa kahirapan ang migrasyon, lalo lamang nitong pinahihirapan ang mga manggagawa at mamamayan. Nilahukan ng mga grupo at indibidwal mula sa iba’t ibang bahagi ng mundo ang IMT.

Natatanging Progresibong Artista

Monique Wilson, nagsalita at umawit sa protesta noong International Human Rights’ Day, Disyembre 1, sa Mendiola. (Macky Macaspac)

Matagal nang progresibong artista si Monique Wilson. Pero mas tumampok ngayong taon ang kanyang pakikilahok sa iba’t ibang pakikibakang masa at paggamit ng kanyang sining para sa mga pakikibakang ito. Bagamat nakabase sa London, Inglatera, isinabay ni Wilson sa pagkakalahok niya sa produksiyong “The King & I” ang pagpunta niya sa iba’t ibang bahagi ng bansa para i-promote ang kampanyang One Billion Rising – at para makisalamuha na rin sa kababaihan at mamamayan. Sa kanyang mga pananalita sa midya, paulit-ulit niyang ipinaliwanag ang makabuluhang pakikisalamuhang ito sa kababaihang maralita na nagpalalim sa respeto niya sa Gabriela at sa kilusang masa sa Pilipinas. Hindi lamang progresibong artista si Monique Wilson. Isa siyang progresibong aktibista.

Mahalaga, ngunit nagkulang sa pansin. Tinipon ng Pinoy Weekly ang mga istorya noong 2012 na tinataguriang “underreported” o hindi nabigyan ng midya ng sapat na espasyo (sadya man o hindi) sa kanilang mga ulat bilang isyu o kaganapang dapat alam ng publiko. Nabigyan sana ang publiko ng kumpleto at mas tumpak na larawan ng ating pambansang kalagayan sa pamamagitan ng pagpapatampok sa mga istorya at perspektibang ito mula sa mardyinalisadong mga sektor ng lipunan.

(Basahin ang 10 istoryang pinalampas ng midya noong 2009, 2010 at 2011)

Ang sampu, walang partikular na pagkakasunud-sunod.

Ang Two-Tiered Wage System at lalong pagbarat sa sahod ng mga manggagawa

Protesta kontra sa two tiered wage system (Macky Macaspac)

May dahilan kung bakit hindi interesado ang malalaking korporasyon ng midya na ibalita ang dumadausdos na kalagayan ng mga manggagawang Pilipino: Ang may-ari ng mga kompanyang ito ay ilan sa pinakamalalaking negosyante sa bansa. Nasa interes ng mga may-ari na ito na huwag ibalita ang mga istorya na nagpapakita ng ibayong pagsasamantala ng mga manggagawa, dahil sila rin ang maysala sa pinakamalulupit na atake sa karapatan sa paggawa.

Maliban sa seremonyal na pagbabalita ng implementasyon nito, hindi ipinaliwanag ng midya at binigyan ng karampatang pokus ang two-tiered wage system. Sa iskemang ito, may dalawang paraan para itakda ang sahod ng mga  manggagawa. Una, ang tinatawag na floor wage na batay umano sa poverty threshold ng rehiyon – ito ang ibibigay sa mga manggagawa, sa halip na minimum wage. Pangalawa, may tinatawag na productivity wage na nakabase umano sa produktibidad ng kompanya.

Sabi ng maraming grupong tagapagtaguyod ng karapatan sa paggawa tulad ng Ecumenical Institute for Labor Education and Research (Eiler), malinaw na ibinibigay nito nang buung-buo sa mga kapitalista ang karapatang magtakda ng sahod.

Nang ipatupad ang iskemang ito sa Timog Katagalugan, nakita ng mga manggagawa kung papaano lalong pinababa ng mga kapitalista at gobyerno ang sahod nila. Sa Calabarzon, itinakda na may P255 floor wage ang mga manggagawa – mas mababa ito sa dati nang P337 na minimum wage sa lugar.

Isa lamang ang two-tiered wage system sa pinakamalupit na mga atake sa karapatan ng mga manggagawa, ayon sa Kilusang Mayo Uno (KMU), sentro ng militanteng unyonismo sa bansa. Anila, ang patakarang kontraktuwalisasyon sa paggawa, pagharang sa panukalang P125 na makabuluhang dagdag-sahod, at iba pa, ang ilan lamang sa nagpapanatili sa pagkalugmok sa kalagayan ng mga manggagawang Pilipino. Sa kabila ito ng ipinagmamalaking paglago raw sa ekonomiya ng bansa.

Atake sa mga benepisyo ng mga kawani

Protesta ng mga kawani ng NHA. (KR Guda)

Nagrali sila sa harap ng Malakanyang. Nagpiket sa kani-kanilang mga opisina. Sumayaw ng Gangnam Stylesa Quezon City Memorial Circle. Hinarangan ang trapik sa EDSA. Nagrali nang nagrali. Nangalampag. Nag-lobby sa mga mambabatas. Pero nananatiling bingi ang administrasyong Aquino sa panawagan ng mga kawani ng gobyerno na itigil ang mga atake sa kanilang mga benepisyo na matagal nang ipinaglaban.

Nandiyan ang paglagay ng Department of Budget and Management ng cap sa insentibong maaaring matanggap ng mga kawani ng iba’t ibang ahensiya, kabilang pa ang nasa serbisyong pangkalusugan. Sang-ayon ito sa Collective Negotiation Agreement (CNA) sa pagitan ng mga unyon ng gobyerno at ng administrasyon. Pero tila walang interes ang administrasyon ni Aquino na respetuhin ang naturang mga kasunduan.

Sinabi pa ng Confederation for Unity, Recognition and Advancement of Government Employees (Courage), tinanggal pa ng administrasyong Aquino ang katiting na mga alawans nila, tulad ng rice allowance, subsistence allowance, longevity pay, food basket allowance, laundry allowance, at hazard pay.

Marami sa kanila ang naikomit na ang kanilang yearend bonus at 13th month pay sa pagbayad ng mga utang, sabi ni Ferdinand Gaite, pangulo ng Courage, sa isang rali sa Mendiola noong Disyembre. Dahil sa hirap ng buhay at malinaw na pagpapahirap sa kanila ng administrasyon, lumalawak ang diskuntento sa rank-and-file na hanay ng mga empleyado ng gobyerno.

Isama pa rito ang patuloy na pagkibit-balikat ng mga alyado ng Palasyo na dominanteng puwersa sa Kamara at Senado sa panukalang P6,000 across-the-board na dagdag sa kanilang mga suweldo, pati ang pagtanggi sa Courage Party-list na tumakbo sa halalang party-list ngayong 2013 — maaasahan ang higit pang pagbulwak sa kalsada ng galit ng mga kawani.

Sana lang, pansinin at ilabas ng mainstream media ang kanilang mga hinaing.

Relief at rescue efforts ng mga organisasyong masa

Relief efforts ng Kabataan matapos ang baha dulot ng habagat. (Pher Pasion)

Maliit man ang rekurso kumpara sa gobyerno, malalaking TV network at mga nongovernment organization (NGO) na nagsasagawa ng rescue at relief efforts tuwing hahagupit ang malakas na bagyo, hindi matatawaran ang ibinuhos na lakas ng iba’t ibang organisasyong pangmasa sa pag-abot sa mga nasalantang komunidad, lalo na ‘yung pinakamalalayo at pinababayaan na ng gobyerno at pribadong mga organisasyon.

Hindi lamang relief goods na pantawid sa iilang araw ang inaabot na tulong ng mga organisasyong ito. Ang mas mahalaga, at mas nakatatagal ang epekto, ay ang sinserong pagpapaunawa nila sa mga salik ng pagbaha at pagguho ng lupa—ang malawakang pagkasira ng kalikasan, kawalan ng suporta ng gobyerno, at inhustisya—at ang pagpapaniwala sa kanilang sariling lakas laban sa lahat ng mga nananalanta, puwersang natural man o panlipunan.

Sa Gitnang Luzon noong Bagyong Gener, kung saan 1.2 milyon katao ang natamaan, nanguna ang Alyansa ng Magbubukid sa Gitnang Luzon, Kalikasan, at iba pa sa pagtulong sa maliliit na magsasaka at mangigisda, kasabay ang pag-oorganisa sa kanila. Sa Mindanao noong bagyong Pablo, Balsa Mindanao naman ang humagod sa malalayong bayan sa mga probinsya ng Compostela Valley, Davao Oriental, at Surigao del Sur. Kadalasa’y wala sa harap ng kamera ang pagtulong, tulong na galing rin sa kapwa-mahihirap o progresibong mga indibidwal o grupo na malalim ang pag-unawa sa mga ugat at pangmatagalang solusyon sa kahirapan. Kaiba ito, halimbawa, sa relief efforts ng militar na ginagamit ang pagkakataon para kabigin papalayo ang mahihirap sa kapwa nila mahihirap, o sa mga TV network at NGO na biktima lamang ang trato sa mga nasalanta.

Pang-ekonomiyang interes ng US sa West Philippine Sea/South China Sea

Mga US navy vessel sa South China Sea, sa isang ehersisyong militar na Balikatan. (US Navy photo)

Noong 2012, isa sa pinakamalalaking pumutok na isyu ang pag-aari sa Spratly Islands sa West Philippine (o South China) Sea.

Mabilis na umusbong at madaling napaypayan ng administrasyong Aquino at ng midya ang sentimyento kontra sa Tsina, na arogante rin ang timpla ng mga pampublikong pahayag. Sinunggaban naman ni Aquino ang pagkakataon para ipatanggap sa publiko ang mas maigting pang militar na presensiya ng Estados Unidos sa bansa. Sinabi na ng US na hindi ito papanig sa usapin ng Spratlys—sa madaling salita, na hinding-hindi nito gigiyerahin ang Tsina, na bilang karibal ay pinakikinabangan niya sa larangan ng ekonomiya, para lamang dumepensa sa maliit na bansang gaya ng Pilipinas. Gayunpaman, tuwang-tuwa ang US sa pagkakataong ipalabas ang sarili bilang tagapagligtas at tagapagtanggol ng maliliit.

Maya’t maya sa balita ang hinggil sa pagdaong ng mga barko o submarino ng Estados Unidos sa iba’t ibang daungan sa bansa. Maya’t maya sa balita ang pagdating ng libu-libong tropang Amerikano para sa military exercises, o panibagong aktibidad sa pinasisigla muling baseng US sa Subic (kabilang na ang pagtatapon ng toxic waste sa ating karagatan). Pero ang galit sa mas matinding paglabag sa pambansang soberanyang ito, wala sa sentimyentong binubuo ng administrasyong Aquino at ng midya. Hindi sinisilip ng midya ang mas malaking ganansiyang militar at pang-ekonomiya ng Estados Unidos sa paglabas-masok nito sa Pilipinas na tila isa niyang teritoryo, gaya ng nilalabanan nating pag-angkin ng Tsina sa Spratlys, gayundin ang paglabag nito sa soberanya ng bansa.

Sa halip, tinanggap ng midya ang mababaw na kabalintunaan ng pagiging “pulisya ng mundo” ng US bilang dahilan ng pagpihit nito sa Asya Pasipiko. Sa ganitong paraan naimaskara ang imperyalistang intensiyon ng gobyernong US na lalong sakupin ang mga merkado sa rehiyon at supilin ang anumang progresibo o rebolusyonaryong kilusan na bumabangga sa monopolyo kapitalistang kaayusang itinataguyod at totoong ipinagtatanggol nito.

Epekto ng pagmimina sa kalikasan, pagpapalala nito sa mga kalamidad

Protesta kontra sa bagong mining executive order ni Aquino. (Soliman Santos)

Dama ng Mindanao ang isa sa pinakamalupit na trahedya sa kasaysayan nito matapos humagupit ang bagyong Pablo noong nakaraang taon. Ang hindi masyado sinisiwalat, malawakang pagmimina at pagtotroso ang dahilan kung bakit nangyari ang trahedya sa ilang mga bayan sa Mindanao. Namayagpag ang paninisi ng gobyerno sa global warming, kawalan ng kahandaan, at kahit ang maliliit na minahan at iba pang dahilan. Hindi naiulat ang pinsalang dulot ng malawakang pagmimina na isa sa mga sanhi ng pagkasira ng kabundukan at kagubatan na siyang nagdudulot naman ng papalalang epekto ng mga natural na kalamidad.

Hindi rin naman ito kataka-taka lalo’t pabor ito sa dayuhang mga kompanya ng pagmimina na siyang pangunahing kliyente ng administrasyong Aquino sa pagbebenta ng likas na yaman ng bansa. Nag-uunahan ang lokal at dayuhang mga kompanya ng pagmimina sa yamang-mineral ng bansa, kung itatambol sa midya ang mapangwasak na katangian ng pagmimina, mawawala ang dayuhang pamumuhunan na ipinangangalandakan ni Pangulong Aquino na umano’y lilikha ng maraming trabaho.

Bukod sa pagkasira ng kabundukan at mga kagubatan ng bansa dahil sa pagmimina, hindi rin masyadong naibalita ang pamamaslang, panghaharas sa mga mamamayang tutol sa pagmimina na nagsisilbing bahagi ng programang kontra-insurhensiya ng gobyerno, ang Oplan Bayanihan. Sa tala ng mga grupong makakalikasan, mahigit sa 20 ang pagpaslang sa mga makakalikasan na naganap sa mga lugar kung saan may pagmimina na binabantayan ng mga sundalo ng gobyerno.

Itinuring ng mga makakalikasan na ang taong 2012 ang pinakamapanganib para sa mga anti-minang aktibista subalit hindi naman naibalita ang karamihan sa mga insidente ng karahasan laban sa kanila.

Bangis ng Oplan Bayanihan

Pagsiwalat sa mga abuso ng militar sa Timog Katagalugan. (Kat Elona)

Noong Disyembre ng nakaraang taon, nakapagtala ang Karapatan ng ilegal na pag-aresto na nakabatay sa gawa-gawang mga kaso laban sa 23 katutubong mamamayan, empleyado ng gobyerno, at iba pang indibidwal. Itinuturong salarin ang Oplan Bayanihan, ang polisiyang kontra-insurhensiya ng administrasyong Aquino. Pero hindi naging matunog sa midya ang mga balitang ito.

Ayon pa sa grupo, mukhang nagkukumahog ang militar sa kanilang pagpapakita ng itinuturing nilang tagumpay sa pagwawakas daw sa rebolusyon sa pamamagitan ng Oplan Bayanihan. Sa kabila ng retorika ng pagkakawanggawa o pagbabayanihan sa mga maralita, naging mabangis ang Oplan Bayanihan, at nagreresulta sa pag-aresto, panghaharas at pamamaslang sa binabansagang mga komunista, at malawakang militarisasyon sa mga lugar na sinasabi ng militar na malakas daw ang mga rebelde.

Sa ilalim ng naturang polisiya, lumobo ang bilang ng bilanggong pulitikal sa 398 hanggang noong Nobyembre 30, 2012. Umabot sa 123 rito ang naaresto sa panahon ng panunungkulan ni Aquino at nananatiling nakakulong pa rin hanggang sa kasalukuyan.

Tinataya namang mahigit sa 132 pampulitikang pamamaslang na ang nangyari sa panunungkulan ni Aquino, subalit hindi man lamang naiulat ng midya ang tungkol sa mga ito. Tampok din sa nakaraang taon ang iba’t iba pang porma ng paglabag sa mga karapatang pantao, mula sa pananakop ng militar sa mga eskuwelahan (para kampuhan), pagbansag sa mga bata na child soldier daw ng mga rebelde (para bigyang-katwiran ang pandarahas nila sa mga bata); at pagbuhos ng puwersang militar sa mga komunidad ng mga sibilyan, tulad ng ginawa sa probinsiya ng Quezon.

Tusong pangangamkam ng pamilya Cojuangco-Aquino sa lupa ng Hacienda Luisita na di-saklaw ng desisyon ng Korte Suprema

Bahagi ng Hacienda Luisita na hindi isinama ng Korte Suprema sa pagpapamahagi sa mga manggagawang bukid. (Ilang-Ilang Quijano)

Naging mainit sa nakaraang taon sa midya ang pagpapatalsik kay Chief Justice Renato Corona. Isa sa mga dahilan na nakikita ni Corona, at maging ng independiyenteng mga tagamasid: Ang desisyong ipamahagi ang Hacienda Luisita sa mga magsasaka na hawak ng pamilya Cojuangco-Aquino sa Tarlac.

Naging mainit ang midya kay Corona, pero hindi naging kasing init ito sa pagkober sa mga mapanlinlang na pamamaraan upang mapanatili sa pamilyang Cojuangco-Aquino ang lupa ng Hacienda Luisita.

Kabilang na rito nang binakuran ng 100 guwardiya, 15 miyembro ng Tarlac Provincial Police, at 10 miyembro ng Philippine Army sa isinagawang bungkalan ng mga magsasaka sa Brgy. Balete. Nagkaroon ng tensiyon dito dahil sa pagpapaputok ng baril laban sa mga magsasaka, ayon sa ulat ng Alyansa ng Manggagawang Bukid sa Asyenda Luisita (Ambala).

Ang bungkalan ay simbolikong pag-okupa sa lupain ng Hacienda Luisita na mga magsasaka upang ipakita ang kanilang nagkakaisang pagtindig na sila ang tunay na nagmamay-ari ng lupa ng Hacienda. Dagdag pa ng mga magsasaka, inisyatiba nila ito na paunlarin ang 500 ektaryang lupain matapos na pumabor ang Presidential Agrarian Reform Council o PARC noong 2005 sa kanila.

Kinasuhan ang 23 lider-magsasaka sa ilalim ng Article 280 (grave coercion) at Art. 312 ng Revised Penal Code (occupation of real property), bunsod ng pag-okupa nila noong Hulyo 15, 2011 sa 500 ektaryang inaangkin umano ng RCBC sa Brgy. Balete. Ang 500 ektaryang lupain ng Hacienda Luisita na ibinenta ng pamilya Cojuangco-Aquino sa Rizal Commercial Banking Corporation (RCBC) ang siyang pinag-aagawan dahil hindi umano ito sakop ng desisyon ng Korte Suprema.

Hinala ng mga magsasaka, “pagmamanipula lamang” ng pamilya Aquino-Cojuangco ang isinampang kaso ng RCBC. Sinabi rin nila na makailang ulit nang hindi tinupad ng pamilya ang mga kautusan at kasunduang ipamahagi na ang lupa mula pa noong dekada ’60. Giit nila, may nakasampa ng mga kaso noong pang 1967 at 1985 kaya’t ang pagpasok ng RCBC ay “ilegal.”

Kabilang na dito ang patuloy na pagkampo ng militar sa asyenda at panghaharas ng mga ito sa mga residente para magpalaganap ng takot sa mga residenteng lumalaban para sa kanilang mga karapatan.

Overpricing sa mga produktong petrolyo

Rali sa tanggapan ng Chevron sa Makati kontra sa overpricing sa langis. (Pher Pasion)

Halos taun-taon nakararanas ng pagtaas ng presyo ng petrolyo ang mga mamamayan na lalong nagpapalugmok sa kanilang kalunus-lunos na kalagayan. Taun-taon ding nakaka-isip ng paliwanag ang mga kompanya ng langis at maging ang pamahalaan ng dahilan ng pagtaas ng presyo ng petrolyo.

Sa taong 2012, nanatili man sa mga balita ang pagtaas ng presyo ng petrolyo subalit hindi ang pagbibigay-diin sa taktikang overpricing na nagagawa ng mga kartel sa langis na may kontrol sa presyo nito dahil sa deregulasyon.

Sa pangunguna ng Pagkakaisa ng mga Tsuper at Operator Nationwide (Piston), Kilusang Mayo Uno (KMU) at iba pang militanteng grupo, dinala sa kalsada ng mga mamamayan ang isyu ng overpricing sa langis, laluna tuwing may pagtaas ng presyo ng mga produktong petrolyo. Isa pang protest caravan ang isinagawa sa pangunguna ng Piston at KMU, pero marami pa sa midya ang muling nagbansag na bigong transport strike daw ito.May iba’t ibang inisyatiba rin ang iba’t ibang grupo, tulad ng Alta-presyon (Alerto sa Taas Presyo Network) ng Gabriela at muling pagtipon ng Coalition Against Oil Price Increases (Caopi).

Para sa kanila, maraming puwedeng gawin ang administrasyong Aquino hinggil sa isyu. Kasama na rito ang imbestigasyon sa mga kompanya ng langis (na di-seryosong ginawa, kahit nagbuo ni Aquino ng isang review committee), pagrepaso sa Oil Deregulation Law at pagbalik ng regulasyon sa industriya ng langis, pagsuspinde o pagbasura sa Value Added Tax sa langis, at iba pa.

Pandaigdigang pagtitipon ng mga migrante para husgahan ang labor-export policy

Isang testigo sa International Migrants’ Tribunal (Pher Pasion)

Isinagawa ang paglilitis sa Global Forum on Migration and Development nito lamang Disyembre, ngunit hindi ito kinagat ng mainstream media.  Kahit isa sa pinakamalaking bahagi ng ekonomiya ng bansa ang remitans ng mga Overseas Filipino Worker, at nagpapatuloy na polisiya ng gobyerno ang pag-eksport sa lakas-paggawa ng mga Pilipino, tila hindi pinahalagahan ang isang pagtitipon na magsisiwalat sa mga epekto at implikasyon ng polisiyang ito.

Binigyan ng boses at dignidad ng International Migrants’ Tribunal ang mga tinaguriang “bagong bayani” at mga migrante ng daigdig. Binigyang pokus sa tribunal  ang iba’t ibang kaso sa daigdig ng paghihirap at pagsasamantala sa kanila. Magkasamang hinatulan ang sending countries (o nagpapadala ng mga migrante) at host countries (nag-eempleyo ng mga migrante) — na kapwa sangkot sa pagpapahirap sa mga migrante. Kasama siyempre ang lokal na mga kaso ng pang-aabuso, pagmamalupit at paglabag sa karapatang pantao ng mga migranteng Pilipino, tulad ng kaso ni Terril Atienza na misteryong namatay sa Mongolia, at ni Danilo Bañez at naistranded matapos ang kanyang kontrata sa Saudi.

Kasama na rin na hindi nalaman ng publiko ang hatol na “guilty” ng tribunal sa 37 bansang patuloy na nambubusabos ng lakas-paggawa ng mga mamamayan ng daigdig.

Gawa-gawang kaso sa mga aktibista

Paghiling sa pagpapalaya sa mga aktibistang ilegal na inaresto sa Cagayan. (Kontribusyon)

Patapos na ang taon noong huling bahagi ng Disyembre, pero tila may inihabol na pagmamalupit sa mga aktibista ang administrasyon.

Panahong ito, sunud-sunod ang isinagawang pagdakip sa mga lider-aktibista tulad nina Randy Vegas at Raul Camposano, mga miyembro ng Confederation for Unity, Recognition and Advancement of Government Employees (Courage) sa kasagsagan ng kampanya ng mga kawani ng MMDA noong Disyembre. Bago naman mag-bagong taon nadakip si Rene Abiva, 23-anyos, isang empleyado ng Department of Social Welfare and Development (DSWD) at isang organisador ng ACT Teachers Party-list. (Bahagi ng bigwas sa mga aktibista sa Cagayan ang pag-aresto rin kamakailan kay Virgilio Corpuz ng Piston.)

Maliban sa kanila, nariyan din ang pagsampa ng gawa-gawang mga kaso sa mga lider-obrero at militante tulad nina Roy Velez at Amelita Gamara ng KMU-NCR, Hermenegildo Marasigan ng KMU-Southern Tagalog at Ronald Ian Evidente ng Negros.  Lahat sila — mga lider-obrero na lantad-na-lantad ang mga kilos bilang pampublikong mga personahe — ay pilit na binibintangang mga rebelde.

Kahit ang mga sibilyan, napaparatangang mga rebelde o lider-NPA. Ang security guard na si Rolly Panesa, tinortyur at pinaaaming isa siyang lider-rebelde sa Southern Tagalog. Si Oligario Sebas naman ay pinaratangang lider ng NPA sa Negros Oriental. Pangkaraniwang gawain na ito ng militar sa mga sibilyan — ang piliting sumuporta ang mga sibilyan sa gobyerno kasi kung hindi, rebelde sila.

Honorable Mentions: Ang kaso ng Saudi 200++ (kasama rito si Danilo Banez); Mga migranteng apektado ng giyera sa Syria; Posisyon ng mga progresibo sa impeachment ni Renato Corona; at Posisyon ng mga progresibo sa Reproductive Health Bill na “no to population control”

Tinipon nina KR Guda, Ilang-Ilang Quijano, Pher Pasion, Darius Galang at Soliman A. Santos

The grounding of the United States Navy minesweeper on the protected Tubbataha Reef is not an isolated incident, but only the latest in a series of what can be called transgressions by the US government. This timeline, prepared by Pinoy Weekly, enumerates key incidents involving the US that are seen to violate national sovereignty, and major events that served to strengthen US military presence in the country (as well as significant protests against it) under the Aquino administration. It is by no means exhaustive, as movements of US troops in the country are generally underreported or even covered up. Nonetheless, it aims to provide background information on which public opinion can be anchored on during this time of still unfolding national tragedy and renewed calls to Junk the Visiting Forces Agreement.

Hanggang sa corridor ng ospital, puno ng maralitang mga pasyente ang Philippine Orthopedic Center. Nangangamba silang tuluyang mapalayas dito kung isapribado na ito ng gobyerno. (KR Guda)

Labimpitung taon nang naka-confine si Mario Maniego sa Philippine Orthopedic Center (POC).

At hindi lang siya iyung pasyenteng pabalik-balik sa ospital. Isang araw noong 1996, matapos ang isang operasyon sa naipit na ugat sa leeg, nanatili na si Mario sa POC sa Quezon City. Naratay siya, di na makagalaw at kinabitan ng respirator. Dahil wala siyang perang pambili ng respirator, nanatili siya sa ospital. Nanatili siya nang 17 taon. Lumiit na ang kanyang paa, sa tagal na di nagagamit. At ang buhay ng kanilang pamilya, tuluyang dumausdos.

Ang kanyang asawang si Susan Maniego, buong-panahong bantay kay Mario sa POC mula 1996. Sabi niya, hindi sila makaalis dahil wala silang pambili, kahit ng second-hand na respirator na nagkakahalagang P450,000. Buong panahon, nakadepende sila sa ospital.

Batang pasyente ng POC (KR Guda)

“Dito na namin ginugol ang buong buhay namin (mag-asawa). Wala na akong magawa kundi umiyak, dahil hindi ko na alam kung saan kukuha ng panggastos niya sa pang-araw-araw. ‘Yung tatlong anak namin, magkakahiwalay nang lumaki sa mga kaanak. Hindi ko na naalagaan bilang ina. Masakit para sa akin (ito),” sabi ni Susan.

Marami sila, at nadaragdagan pa araw-araw. Dahil sa dumadausdos na kabuhayan ng maraming mamamayan, at sa kawalan ng sistema ng universal health care sa Pilipinas, dumarami ang dumedepende sa iilang – at kumakaunting – pampublikong ospital sa bansa. Pampublikong mga ospital ito na kahit papaano’y libre o kaya’y mura ang pagpapagamot.

Nanganganib ang iilang pampublikong ospital na ito ngayon – na maisapribado sa ilalim ng programang Public-Private Partnerships (PPP) ng administrasyong Aquino. Ang unang ospital na gustong sampolan ng gobyerno: ang Orthopedic, o POC.

Umaasa sa POC

Aabot sa 700 pasyente ang araw-araw na nagpapagamot sa out-patient department ng ospital at nasa 300 naman ang naitatala sa emergency room ng POC sa araw-araw. Nasa 95% ng mga ito ang mga mahihirap na Pilipino, ayon sa Alliance of Health Workers (AHW).

Maliban sa kanila, nandoon din ang mga tulad nina Mario, na buong panahong nakadepende sa paggamit ng respirator ng POC para mabuhay.

Si Rubelyn Mercurio, 25, taga-Tondo. Hindi umano siya inasikaso ng naaksidente sa kanya. Noong binisita ng Pinoy Weekly, nagpapagaling siya dahil sa bali sa kamay. (KR Guda)

Sa kabila nito, ramdam ni Susan ang kakulangan sa badyet ng POC. Wala na ngang kabuhayan dahil sa sakit ng asawa, kinakailangan pa niyang gumastos ng P500 bawat linggo, dahil kailangang bumili ng diaper, gamot at pagkain sa labas. Pana-panahong naglalaba siya para mga nars sa ospital, kaya kahit papaano’y kumikita ng P150. Minsan, nagtitinda siya ng kape kahit piso lang ang tubo.

“Umaasa na lamang kami sa tulong. Para akong pulubi. ‘Yung rasyon ng pagkain dito, naghahati na lamang kaming dalawa. Kung may pambili ng lugaw, ’yung hindi niya maubos, ’yun ang kakainin ko. Umaasa na lang din kami talaga sa tulong ng mga madre (pana-panahong pumupunta sa ospital). Naghahati-hati pa kaming ibang pasyente. Kung 10 ang kailangan mong gamot gagawing lima na lang dahil kailangan din ng ibang pasyente,” ani Susan.

Malay si Susan sa ipinagyayabang ng maraming pulitiko na serbisyo-medikal: sa tagal na nakaratay ang asawa niya sa POC, di na niya mabilang ang mga pulitiko at ahensiyang nilapitan niya para humingi ng tulong.  Tingi-tingi, pero di talaga maibibigay nito ang serbisyo-medikal na kailangang ng isang maralitang pasyenteng tulad ni Mario.

“Kung wala kang pamasahe hindi ka makapunta. Kung makapunta ka naman laging wala sila tapos pababalikin ka. Makakailang balik ka pa tapos wala kang makukuha. Sa Senado lang kami nakakakuha minsan,” sabi pa ni Susan.

Umabot na sa mahigit  P1 Milyon ang utang nila sa POC sa respirator pa lamang. Nangangailangan si Mario ng P450,000 para magkaroon ng sariling respirator upang matigil ang paglobo ng kanilang utang.

Lalong kinakabahan si Susan kung matutuloy ang pagsasapribado ng POC. Alam na alam nila ang sistema sa mga pribadong ospital – walang serbisyo kung walang pambayad. Silang walang pambayad, tiyak na etsa-puwera sa isinapribadong POC.

“Entrance pa lang may bayad na siguro. Maraming pasyente ang magmumukhang kawawa,” sabi pa ni Susan.

Luma ang mga pasilidad ng POC. Gumagamit pa rin sila ng tractions sa kanilang mga pasyente na may problema sa buto. (KR Guda)

Daing ng mahihirap

Hindi pa man naisasapribado ang POC, at kahit na mura o libre ang serbisyong-medikal na ibinibigay nito, hirap na ang mga maralita sa karagdagang gastos sa pagpapagamot dito.

“Puro utang kami ngayon. Nasa P350 ang gamot at P150 naman ang pagkain namin sa araw-araw. Nasa P200 kada araw lang ang kinikita ng kanyang tatay na tricycle driver,” kuwento naman ni Josephine Mendoza, 53-anyos, sa pag-aalaga ng kanyang apo na si Chrisvel, 12, na pasyente sa POC.

Nahulog sa hagdan sa kanyang eskuwelahan si Chrisvel at tinamaan ang kanyang spinal column kaya may malaking bukol siya sa likod at di makalakad. Hindi siya sinagot ng eskuwelahan dahil pauwi na raw siya at hindi na nila pananagutan ang aksidente.

Ward sa POC kung saan dinadala ang mga pasyente bago operahan. Tulad ng iba pang ward sa ospital, punung puno ito ng mga pasyente. (KR Guda)

“May PhilHealth ako kaso hindi siya (Chrisvel) sakop nito dahil apo ko lang siya. Kaya lalapit na lang kami sa mga pulitiko,” ani Josephine.

Gayundin ang naging kalagayan ni Rubelyn Mercurio, 25, ng Tondo, Manila na nabali ang kamay at nagpagamot sa POC. Mahigit isang buwan na siya sa ospital at hindi rin alam kung saan kukuha ng panggastos. “Nahinto ’yung tatlo kong anak na nag-aaral mula nang maaksidente ako. Sidecar lang trabaho ng asawa ko at nasa P250 kita niya araw-araw – di kasya sa pagtustos sa anim naming anak,” kwento ni Rubelyn.

Napilipit naman ang leeg ni Janet Henolos, 32, taga-Paranaque at dalawang buwan na sa ospital. Dalawa sa apat na anak nya ang nag-aaral at hirap sa kanilang kalagayan ang kanyang asawa ngayong nasa ospital sya. “Dati nakakaraket ako para makatulong sa panggastos. Welder lang ang asawa ko kaya malaking hirap talaga para sa amin. Lalo na ang gamot nasa P127 kada araw. ’Yung pinakamahal P84 isa. Tapos bayad pa namin sa caregiver na P2,000,” ayon kay Janet.

Miyembro rin si Janet ng PhilHealth. Pero hindi lahat ng gastusin ay sakop ng PhilHealth.

Si Emily Villamor, 43, naman ay pitong buwan nang nasa POC at nangangailangan ng dalawang operasyon. Sa utang din umaasa si Emily sa gastusin sa ospital. “Hirap at mas lalong hirap ngayon. Tricycle driver lang ang asawa ko at P100 ang kita niya kada araw. ’Yung rasyon ng pagkain dito hati na lang kami. Imbes na bumili ng pagkain binibili na lang namin ng gamot,” aniya.

Ramdam ng mga pasyente ng POC na bagamat mura na ang serbisyo-medikal sa pampublikong ospital, di pa rin nila kinakaya ang gastos sa pagpapagamot. Kapos na kapos ang badyet ng POC para matugunan ang kanilang pangangailangan.

Walang puwang sa maralita

Punung-puno ng pasyente ang Orthopedic, pero sabi ng mga pasyente rito, sinisikap pa rin ng maraming istap ng ospital na paglingkuran pa rin sila nang makatao. Pero di nila alam kung ganito pa rin kapag pribado na ang POC. (KR Guda)

Kapag naganap ang pagsasapribado, nangangamba pa silang kahit makatapak sa loob ng POC, hindi na nila magawa.

“Hindi pa nga private ito, hirap na kami eh. Hindi ka gagaling talaga sa pag-iisip ng bayarin. Nakakainis lang, lalo nilang pinahihirapan ang mga Pilipino,” sabi ni Janet. Ganito rin ang sentimyento ni Rubina Padasas, 42, taga-Marikina na nabalian ng buto nang madulas. Aniya, kawawa ang mga mahihirap dahil wala silang kakayahang magbayad nang malaki.

“Ngayon ko lang nalaman ang tungkol sa pribatisasyon na iyan dahil sa totoo lang wala na akong interes dahil pare-pareho na lang silang nangangako. Ayaw ko na ngang bumoto dahil ganoon din naman. Tungkol sa bagyo na lang ang interes ko sa balita kesa sa mga sinasabi ng mga presidente dahil pare-pareho lang naman sila,” sabi ni Aling Josephine.

Para kay Keisha Orayan, 21, taga-Madaluyong at dalawang buwan na sa ospital dahil sa sakit sa leeg, kahit na sabihing pauunlarin ng PPP ang mga kagamitan at pasilidad, balewala ito sa kanila kung hindi nila kayang bayaran ang serbisyo nito.

“Pangit talaga ang pribatisasyon . Kawawa ang mga pasyente. Tutol ako (rito), dahil wala naman akong nakikitang magandang kahihinatnan sa pribatisasyon,” ayon kay Keisha.

Nangangamba ang naturang mga pasyente na magbabago ng pribatisasyon kahit ang mismong pakikitungo ng mga nars at doktor sa kanilang mga maralita.

Ngayon, anila, maayos at makatao ang pakikitungo sa kanila ng mga istap ng POC, kahit na salat sa badyet para paunlarin ang mga pasilidad at pagtaas ng sahod ng mga kawani nito.

Ayon kay Susan, hindi sila pinabayaan ng Ortho sa loob ng 17 taon nila dito. Aniya, may mga doktor na tumutulong din sa kanila na naaawa sa kanilang kalagayan. Nagbibigay sa kanila ng tulong pinansiyal, bagamat natigil ang iba sapagkat nakakasawa nga naman daw dahil sa tagal nila rito.

“Ginagawan nila ng paraan dito para mabuhay ang pasyente. Hindi ko alam kung ganoon din ang gagawin nila kapag naisapribado na ito o kailangan mo munang magbayad bago madugtungan ang buhay mo. Kaya nga dinala mo sa ospital ang pasyente para dugtungan ang buhay,” sabi pa ni Susan.

Walang katiyakan kahit mismo ang trabaho ng 900 health workers na nagtatrabaho ngayon sa POC kung matutuloy ang pagsasapribado rito, ayon kay Sean Velchez, nars at presidente ng unyon sa POC.

Ang tiyak – batay sa karanasan ng maraming pampublikong ahensiya na sumailalim sa pagsasapribado — magkakaroon ng tanggalan sa trabaho upang palitan ng mga kontraktuwal, sabi ni Velchez.

Babad sa trabaho ang mga kawaning pangkalusugan ng POC. Nangangamba silang matanggal sa trabaho o mabawasan ng benepisyo kung matutuloy ang pagsasapribado sa POC. (KR Guda)

Maralitang tutol

Nasa proseso na ng pre-bidding ang pagsasailalim sa POC sa PPP, o pagsasapribado nito. Noong Enero 25, isinagawa ang isang pre-bid conference para sa mga negosyanteng gustong mag-invest sa pagasapribado nito.

Tinatayang nagkakahalaga ng P5.43 Bilyon ang pagsasapribado sa POC, at gagastos pa ang gobyerno ng P260-M para sa pagtatayo ng isang modernong “”super-specialty tertiary orthopedic hospital” sa loob ng compound ng National Kidney and Transplant Institute o NKTI, sa East Avenue, Quezon City.

Serye ng protesta na ang inilulunsad ng mga maralitang tagalungsod, kabilang ang Kalipunan ng Damayang Mahihirap o Kadamay. Samantala, kahit ang mga kawaning pangkalusugan sa pangunguna ng AHW, aktibo rin sa mga protesta at pangangampanya para matigil ang pagsasapribado ng POC at iba pang pampublikong ospital.

Buo rin ang suporta ng mga pasyente ng POC.

Pero hinihikayat nila ang mga mamamayan — silang naghahangad ng abot-kamay na serbisyong pangkalusugan at naghahangad ng gobyernong makatao at nangangalaga sa kanilang karapatan at kalusugan – na makiisa sa paglaban sa pagsasapribado ng POC, at iba pang pampublikong ospital.

(Tunghayan ang photo essay hinggil sa mga pasyente ng POC.)

Coconut farmers recently formed a group, CLAIM (Coco Levy Funds Ibalik Sa Amin), to demand the return of the multi-billion peso coco levy funds that were extracted from small farmers during martial law.

Late last year, P56 Billion of the coco levy funds were remitted to the National Treasury. The Aquino administration formed the Presidential Task Force on Coco Levy Funds headed by National Anti-Poverty Commission (NAPC) to administer the funds.

But farmers say that the funds are in danger of being corrupted by government officials and used for other purposes, such as the Conditional Cash Transfer and the “bogus” Comprehensive Agrarian Reform Program.

This video documents a three-day protest of coconut farmers, including a siege of the NAPC office, to underscore their demands. They are proposing the creation of a council composed of small coconut farmers, which will allow them to administer the funds themselves.

Barikada noong Enero 15 ng mga nakaligtas sa Bagyong Pablo sa Montevista Highway, Compostela Valley, para igiit ang pananagutan sa sakuna ng malalaking kompanya, at humingi ng ipinagkakait na relief ng gobyerno. (People’s Lens)

Hindi pangkaraniwang mga biktima ng bagyo ang mga mamamayan ng Compostela Valley at Davao Oriental.

Noong nakaraang Disyembre, winasak ng Bagyong Pablo ang dalawang probinsya. Pagsasalarawan ng mga nakasaksi, para itong hinulugan ng bomba atomiko. Mahigit anim na milyong katao ang apektado. Naubos lahat ang mga puno, at nabuwag maging ang malalaking istruktura gaya ng eskuwelahan at simbahan, habang ang maliliit na kabahayan ay nagkapira-piraso.

Pero sa halip na maghintay na lamang sa mga evacuation center para sa tulong na hindi dumarating, nagkasa sila ng isang barikada. Noong Enero 15, mahigit 5,000 katao ang umokupa sa Montevista National Highway sa Compostela Valley. Hindi nila pinaraan ang mga sasakyan, hangga’t hindi sila nabibigyan ng pagkain.

“Talagang nagdesisyon kaming magbarikada dahil wala nang ibang paraan para kami ay mapakinggan ng gobyerno,” ani Karlos Trangia, isang magsasakang Lumad at tagapagsalita ng Barug Katawhan, isang bagong tayong grupo ng mga nakaligtas sa Bagyong Pablo.

Sa halip na pagmalasakitan, kinasuhan pa ng pulisya ng salang public disorder ang pitong lider ng barikada. Kinagabihan, dumating na ang tulong. Pero kasya lamang sa 10 araw ang ipinamahagi ng gobernador na relief packs at bigas. Ilang residente pa ang nakatanggap ng bulok na bigas.

Sa barikada, nangako si Sek. Dinky Soliman ng Department of Social Welfare and Development (DSWD) ng 10,000 sako ng bigas na darating umano sa susunod na dalawang araw. Pero habang sinusulat ang artikulong ito, hindi pa rin ito dumarating.

Tapos na ang bagyo pero tila nagsisimula pa lamang ang unos. Ngayon, mismong ang gobyerno ang sumasalanta sa pagsisikap ng mga biktima na makabangon. Bilang tugon, isang malaking pagkilos sa susunod na mga araw ang muling ikakasa ng Barug Katawhan.

Mapaminsalang mga kompanya

Hindi lamang relief ang hinihiling ng mga nagbarikada. Hinihiling din nila ang hustisya. Para sa kanila, may dapat sisihin para sa malubhang pinsala: ang malalaking kompanya ng troso, mina, at plantasyon na sumira at dumambong sa kalikasan.

Sa datos ng Department of Environment and Natural Resources (DENR), may halos 83,000 ektaryang trosohan ang sakop ng mga Integrated Forest Management Agreement (IFMA) sa Baganga, Cateel, Caraga at Manay, mga bayan sa Davao Oriental na pinakaapektado ng Bagyong Pablo. Kabilang ang IFMA sa mga hindi kasali (exempted) sa diumano’y “log ban” ni Pangulong Aquino.

Halos 20 porsiyento naman ng lupain sa dalawang probinsya ang ikinumbert sa mga plantasyon ng saging na pang-eksport, mula 2000 hanggang 2010. Inulat ng grupong pangkalikasan, Panalipdan, na maging ang conservation site na Mt. Kampalili-Puting Bato sa Compostela Valley ay pinapasok ng Dole-Stanfilco at AMS-Sumifru, lokal na subsidaryo ng mga kompanyang transnasyunal sa US at Japan.

Hirap pa ring makabangon ang mga mamamyan ng Compostela Valley at Davao Oriental sa pagkasalantang dulot ng Bagyong Pablo (PW File Photo/Romeo Quijano)

Samantala, may 30,000 ektarya ng sakahan at kagubatan ang kinumbert na rin sa mga plantasyon ng palm oil at biodiesel.

Malawakan din ang pagmimina. Sa Southern Mindanao, may 37,000 ektarya ang sakop ng mga Mineral Production Sharing Agreement (MPSA), at may isang milyong ektarya pa ang sakop ng mga aplikasyon para sa MPSA at eksplorasyon.

Sa isang pahayag matapos ang Bagyong Pablo, nanawagan ang Panalipdan at isang grupo ng mga Lumad kay Pangulong Aquino: “Itigil na ang liberalisasyon at pagbebenta ng aming mga lupaing ninuno para sa malalaking kompanya. Dapat ding mapanagot ang mga kompanyang ito sa pandarambong na nagdulot sa amin ng kamatayan!”

Mahigit isang libong katao ang namatay sa bagyo, sinasabing ang pinakamalakas na nanalasa sa Mindanao sa huling 40 taon.

Ngayon, makaraan ang halos dalawang buwan, nasa bingit pa rin ng kamatayan ang mga binagyo. Walang pagkain at tirahan ang karamihan. Wasak ang mga pananim at plantasyon, kaya hindi makapagtrabaho.

Sa laki ng pinsala, kailangang umasa muna ng mga mamamayan sa tulong. “Dapat pakainin ng gobyerno ng isang taon ang mga biktima ng bagyo para sila makabangon,” ayon kay Francis Morales, executive director ng Balsa Mindanao, nangunguna sa relief operation ng mga grupong pangmasa.

‘Saan napupunta ang tulong?’

Kung tutuusin, bumabaha ng tulong para sa mga biktima ng Pablo. Nagbigay ng tone-toneladang bigas at milyun-milyong pisong halaga ng relief goods ang USAID, United Nations, at mga gobyerno ng Australia, Canada, at Indonesia. Bukod pa rito ang P18 Bilyon mula sa calamity fund ng gobyernong Aquino.

Diumano’y overpriced na bunkhouse ng DSWD (Davao Today/ Medel V. Hernani)

Ang tanong ni Trangia, “Saan napupunta ang tulong? Hindi ito umaabot sa mga magsasaka, lalo na sa mga liblib na lugar.” Umano’y dalawang beses pa lamang sila nakakatanggap ng relief (ang huli, resulta pa ng barikada). Iniulat din ng mga Lumad sa Baganga na binebenta ang relief packs sa halagang P200 kada isa.

Kinuwestiyon din ng mga biktima ang overpriced na mga bunkhouse ng DSWD. Naiulat sa mga pahayagan na ginastusan ng ahensiya ng kalahating milyong piso ang bawat bahay na gawa lamang sa ilang pirasong kahoy at yero. Nananawagan sila ng pagbibitiw sa puwesto ni Soliman dahil sa korupsiyon.

Dagdag pa Trangia, “Ang pagpuwersa sa amin sa mga bunkhouse ay isang porma ng hamletting. Labag ito sa aming customary laws (batas katutubo). Bakit hindi na lang kami bigyan ng mga materyales para makagawa kami ng sariling bahay?”

Inakusahan nila ang DSWD na “nakikipagkutsabahan” sa Armed Forces of the Philippines (AFP) para gamitin sa kontra-insurhensiya ang relief efforts. Mga sundalo ng AFP ang namimigay ng relief goods at nagtatayo ng mga bunkhouse.

Namataan din ang mga sundalo na kasama tropang Amerikano sa Baganga. Ayon sa Barug Katawhan, tahasang panggagamit ito ng Estados Unidos sa sakuna para manghimasok sa internal na usapin ng bansa.

Ginagamit rin ang sitwasyon ng mga kompanya ng mina, troso, at plantasyon para gipitin ang kanilang mga manggagawa. “Nagsasagawa sila ng early retirement program. Pinapapirma rin sila ng kasunduan na hindi sasali sa unyon bago makapagtrabaho muli,” ani Trangia.

Kung ang mga residente ng Compostela Valley at Davao Oriental ang masusunod, hindi na dapat payagan muling tumakbo ang mga kompanya ng troso, mina, at plantasyon, at dapat mapanagot sa pandarambong at pagsira sa kalikasan. Tunay na reporma sa lupa–o pagbalik ng lupaing ninuno para paunlarin ng mga magsasaka ang kanilang hiling.

Pero sa mata ng gobyerno, rebelde ang sinumang may ganitong hiling. “Inaakusahan na kaming tagasuporta ng NPA (New People’s Army) kahit sa paghingi lamang ng relief. Bakit daw kami sasama sa rali?” ani Trangia.

Alam na niya ang sagot. Dahil kung hindi, lalo silang walang makakain. Lalo silang bibiktimahin ng gobyerno, at ng mga negosyong tila sakuna lamang ang dala.

Mga magsasaka ng Hacienda Luisita, tinitingnan ang kanilang pangalan sa pinal na listahan ng benepisyaryong inilabas ng Department of Agrarian Reform noong Pebrero 27. (Ilang-Ilang Quijano)

Nang i-turnover ni Department of Agrarian Reform (DAR) Sek. Virgilio de los Reyes ang listahan ng mga benepisyaryo ng lupa sa Hacienda Luisita sa covered court ng Brgy. Mapalacsiao, mga hiyaw ng galit, sa halip na tuwa, ang sumalubong sa kanya.

Dahil dito, hindi natuloy ang inaasahan ng mga magsasaka na “publicity gimmick” ng DAR. Nang magsimulang maghiyawan ang mga magsasaka, bumalik na lamang sa mga sasakyan si de los Reyes at mga tauhan ng DAR. Bago nito, nag-press conference na ang DAR sa isang malapit na hotel para ianunsiyo sa midya ang paglabas ng listahan.

Paliwanag ni Lito Bais, tagapangulo ng United Luisita Workers Union (ULWU), gusto sana nilang makapagsalita muna ang DAR, bago igiit ang kanilang hiling na libreng pamamahagi ng lupa. “Kaso agitated na ‘yung mga tao. At ayaw na rin niyang (de los Reyes) makinig sa amin,” aniya.

May dahilang magalit si Rafael Marquez, 59, residente ng Brgy. Bantog. Ipinanganak siya sa asyenda at nagsimulang magtrabaho rito noong 1970. Mga tenanteng magsasaka rin ang kanyang mga ninuno.

Kahit tatlong beses siyang ininterbyu ng mga tauhan ng DAR, “hindi pa rin nila ako isinama listahan,” malungkot niyang sinabi.

Napaluha rin si Rebecca Santos, 46, nang makitang wala sa listahan ang kanyang pangalan. Kasama siya sa 1989 Stock Distribution Option (SDO) referendum na tinataguriang master list ng mga benepisyaryo, at may homelot pa para patunayan ito. Tubong asyenda rin ang kanyang mga ninuno.

“Hindi sana ganoon kasakit sa loob ko kung ‘yung mga hindi dapat nasa listahan ay wala. Kaso ang daming nandoon na hindi naman dapat. Samantala kaming nakipaglaban, wala,” himutok niya.

Naganap ang turnover ng listahan sa covered court ng Brgy. Mapalacsiao (Ilang-Ilang Quijano)

Kuwestiyunableng listahan

Kinukuwestiyon ng mga grupong magsasaka ang listahan ng DAR na nakabatay sa listahan na umano’y pinalobo ng manedsment ng Hacienda Luisita, Inc. (HLI). Ang 5,176 na benepisyaryong kasama sa 1989 SDO referendum ang nais lamang na kilalanin ng ULWU at Ambala (Alyansa ng Manggagawang Bukid sa Asyenda Luisita). Ngunit kinilala ng Korte Suprema sa desisyon noong 2011 ang 6,296 na benepisyaryo na iginigiit ng HLI. Nasa 6,212 dito ang bumuo sa pinal na listahan ng DAR.

Ayon sa DAR, nakabatay ang kanilang listahan sa master list, mga interbyu, dokumentong isinumite ng mga magsasaka, at rekord ng HLI sa Social Security System (SSS).

Ngunit ayon sa ULWU at Ambala, itinigil ng HLI ang pagbabayad sa SSS mula 1985 hanggang 1990. “Saan nagmula ang dagdag na 1,000 pangalan?” anila.

Gayunpaman, opisyal na naghain lamang ng exclusion ang mga grupo sa walong tao na kilalang mga bisor at “loyalista” ng HLI: sina Windsor Andaya, Noel Mallari, Julio Suniga, Eldie Pingol, Engr. Rizalino Sotto at Brgy. Capt. Edgardo Aguas.

Paliwanag ni Bais, para hindi “mag-away-away” ang kanilang hanay (gaya ng hinahangad ng manedsment), pinalampas na nila ang iba pang isinama sa listahan ng DAR na tauhan ng HLI, gaya ng mga kasambahay ng pamilya Cojuangco.

Ngunit hindi pa rin napigilan ng mga magsasakang nagbabasa ng listahan na tukuyin kung sinu-sino ang sa tingin nila’y hindi tunay na benepisyaryo: “Labandera ito ng mga Cojuangco,” sabi ng isa, sabay turo sa isang pangalan.

Sinikap din ng ULWU at Ambala maisama sa listahan ang mga miyembrong hindi nakasama sa inisyal na listahang inilabas ng DAR noong Oktubre 2012. Ngunit kahit isa sa 16 na ipinetisyon nila para sa inclusion, hindi ipinasok ng DAR.

Matagal pang laban

Sinasabi ng pamilyang Cojuangco na “nirerespeto” nila ang desisyon ng Korte Suprema, habang sinasabi naman ng DAR na ginagawa nito ang lahat para maipatupad na ang desisyon.

Rafael Marquez, 1970 pa nagtatrabaho sa asyenda, pero di kasama sa listahan (Ilang-Ilang Quijano)

Ngunit taliwas dito ang kanilang ginagawa, ayon sa mga magsasaka.

Sa isang pulong ng DAR, manedsment ng HLI, kompanyang magsa-sarbey ng lupa, at mga lider ng ULWU at Ambala noong Pebrero 21 sa Max’s Restaurant, Luisita Park, sinabi ni Peping Cojuangco na hindi siya makapapayag na isarbey ang lupa hangga’t hindi sila nababayaran ng gobyerno ng kompensasyon.

Isa sa maraming natitirang usapin sa pamamahagi ng lupa sa Hacienda Luisita ang kompensyasyon–iniwan ito ng Korte Suprema sa pagpapasya ng DAR. Ayon sa mga magsasaka, dapat ibatay ito sa halaga ng lupa noong 1989, habang iginigiit naman ng HLI na ibatay ito sa mas mataas na halaga ng lupa noong 2004.

Isa lamang ang kahulugan ng pahayag ni Cojuangco, tiyuhin ni Pangulong Aquino: “Matatagalan pa ito. Siyempre, hangga’t hindi nakakapagsarbey ng lupa, hindi mailalabas ang mga CLOA (Certificate of Land Ownership Award),” ayon kay Bais.

Ngunit karamihan sa mga magsasakang nakapanayam ng Pinoy Weekly ang hindi kampanteng makita lamang ang kanilang pangalan sa listahan, o kahit mabigyan pa ng CLOA.

“Siguro hindi ako matutuwa hangga’t hindi pa talaga mabibigay ang lupa,” ayon kay Remedios Viedan, 59.

Isa si Viedan sa maraming magsasaka na napilitang iparenta ang lupa sa mga nagtatanim ng tubo, dahil sa kagipitan at tagal ng pamamahagi nito ng gobyerno. Karamihan sa mga rumerenta o pinagsanglaan ng lupa ay mga tauhan ng HLI–ito ang naging paraan ng kompanya para panatilihin ang kontrol sa asyenda.

“Pero hindi ko na ire-renew ang kontrata (sa renta),” aniya, tila nabubuhayan ang loob sa paglabas ng listahan ng DAR.

Iba pang maniobra

Napipilitang parentahan o isangla ng mga magsasaka ang kanilang lupa para sa mga tubuhang pag-aari ng mga tauhan ng HLI. (Ilang-Ilang Quijano)

Ngunit hindi nauubusan ng maniobra ang pamilya Cojuangco. Inihayag ni de los Reyes kamakailan na ibabawas pa sa 4,335-ektaryang lupa na ipinagkaloob sa mga magsasaka ang mga pampublikong lupa gaya ng kalsada at kanal ng irigasyon.

“Sinabi niya (de los Reyes) na napagkasunduan ito sa isang inspeksiyon noong Pebrero 14. Hindi iyon totoo. Naroroon si Peping (Cojuangco) kaya hindi kami sumama (sa inspeksiyon),” paglalahad ni Bais.

Ipinagkaloob din ng DAR sa manedsment ng HLI ang pagtatakda ng criteria o pamantayan sa pagpili ng auditing firm para sa P1.33 Bilyon mula sa pagbenta ng mahigit 500 ektarya ng lupa sa asyenda, na inutos ng korte na ibalik sa mga magsasaka.

Kinuwestiyon ito ni Bais: “Bakit sila ang magtatakda, eh para sa amin ang pera?”

Naghain na ang ULWU at Ambala ng diskwalipikasyon sa auditing firm na Reyes Tacandong & Co., na karamihan sa mga opisyal ay dati umanong nagtatrabaho sa SGV & Co. Philippines, ang auditing firm ng HLI.

Libreng pamamahagi

Iginigiit pa rin ng mga magsasaka ang libreng pamamahagi ng lupa. Umano’y ito ang tanging paraan para masigurong hindi maibabalik lamang ang lupa sa kamay ng pamilya Cojuangco.

Sa kanilang kwenta, kung matutupad ang P1 Milyon kada ektarya na kompensasyon sa lupa, sa ilalim ng Comprehensive Agrarian Reform Program Extension with Reforms (Carper) ay mangangahulugan na babayaran ito ng magsasaka ng P700,000.

“Sa ilalim ng Carper, 30 percent lang ang subsidy ng gobyerno. Eh kahit nga sabihin pa nating 50 percent ang subsidy, saan kukunin ng mga magsasaka ang kalahating milyon? Eh ‘di babalik lang ulit sa kanila (mga Cojuangco) ang lupa,” sabi ni Bais.

Marami ang naghihimutok sa pagsama sa listahan ng mga tauhan ng HLI (Ilang-Ilang Quijano)

Dagdag pa niya, “Ang swerte naman ng mga Cojuangco. Napasakanila ang lupang ito noong 1957, ang ipinambayad, pera ng gobyerno. Ngayon, ibabalik sa atin ang lupa, babayaran na naman sila ng gobyerno. Ang swerte nila!”

Nakasaad pa sa Carper na maaaring bawiin ang CLOA kapag tatlong taon nang hindi nakakabayad ng amortisasyon ang mga magsasaka. Ngayon pa lang, marami nang magsasaka na ang nagpaparenta o nagsasangla ng lupa sa halagang P3,000 hanggang P10,000 lamang, nang dahil sa hirap.

“Habang nandiyan ang Carper na ‘yan, hindi matutupad ang tunay na reporma sa lupa,” sabi ni Bais.

Kaya naman patuloy na pinanghahawakan ng mga magsasaka ng Hacienda Luisita ang “bungkalan” o kolektibong pagbubungkal ng lupa, isang porma ng paggiit ng kanilang pag-aari rito.

Sumali sa bungkalan simula noong 2005 si Marquez. Hirap man dahil walang suporta ng gobyerno, masaya siya sa pagtatanim sa lupa na itinatrato niyang kanya. “Mas gusto ko ang palay kaysa tubuhan. Noon, ang kita ko ay P100 lang sa isang linggo dahil dalawang beses lang ako pinagtatrabaho,” aniya.

Wala man siya sa listahan ng DAR, naniniwala siyang hindi siya pababayaan ng kanyang mga kasamahan sa tila matagal-tagal pang laban para maibalik sa kanila ang lupa.

Mapa ng Sabah

[Kaugnay ng umiinit ngayong usapin tungkol sa Sabah na kinaligtaan na yatang habulin ng gobyerno, matapos ang magkasunod na rehimen nina yumaong Pres. Diosdado Macapagal at Ferdinand Marcos, minabuti naming muling ilathala rito ang artikulo naming ito (unang lumabas sa PINOY WEEKLY, may petsang Setyembre 25-Oktubre 1, 2002). Pagkaraan ng naturang dalawang rehimen, lumilitaw na natulog na sa kangkungan ang sumunod na mga administrasyon mula kay Pres. Cory Aquino hanggang ngayon kay P-Noy, at ibinasura na ang paghahabol ng Pilipinas sa teritoryo ng Sabah.]

ISANG BOMBANG maaaring biglang sumabog anumang oras ang isyu ng paghahabol ng Pilipinas sa Sabah. Dekada ’60 pa nang simulan ito at, batay sa datos, lumilitaw na hindi Malaysia ang dapat magmay-ari ng naturang teritoryo.

Ang Hilagang Borneo, kilalang Sabah noon pa, ay may kabuuang sukat na 29,000 milya kuwadrado, maliit lamang ng 8,000 milya kuwadrado kaysa Mindanaw. Mula sa Pilipinas, 18 milya lamang ang layo nito, ngunit 1,000 milya mula sa Kuala Lumpur, kabisera ng Malaysia.

Kung titingnan ang mapa, ang hilagang dulo ng Isla ng Borneo ang bumubuo sa sangkapat (1/4) na bahagi ng Sulu Sea at nag-uugnay sa mga isla pakanan mulang Palawan hanggang Kanlurang Bisaya, Mindanaw, at Arkipelago ng Sulu.

Ilang libong taon na ang nakaraan, isang kultural, historikal, at pang-ekonomiyang yunit lamang ang Pilipinas at ang Borneo. Ayon sa mga siyentipiko, magkarugtong ang dalawang teritoryo, mula sa iisang lahi ang mga tao, magkakulay, magkaugali at may parehong mga tradisyon.
——
ANG SOBERANYA NG SULTAN NG SULU

Dating pinamamahalaan ng Sultan ng Brunei ang Sabah. Noong 1704, bilang pagtanaw ng utang na loob nang matulungan ng Sultan ng Sulu na masugpo ang isang rebelyon sa Brunei, ipinagkaloob ng Sultan ng Brunei sa Sultan ng Sulu ang Hilagang Borneo o Sabah.

Alfred Dent

Noong 1878, pinarentahan ng Sultan ng Sulu ang Sabah kina Baron de Overbeck at Alfred Dent sa halagang 5,000 dolyar (Malaysian) na itinaas nang malaon sa 5,300.

Ipinagbili nang malaon ni Overbeck kay Dent ang lahat niyang karapatan sa ilalim ng kontrata. Isang pansamantalang asosasyon ang itinayo ng Ingles na mangangalakal na si Dent at, nang malaon, naitatag ang British North Borneo Company.

1881 — nang pagkalooban ng Karta Royal ang naturang kompanya. Nagprotesta ang pamahalaan ng Espanya at ng Olandes sa gobyerno ng Bretanya laban sa pagbibigay nito ng Karta Royal sa British North Borneo Co. Binigyang-diin ng Bretanya na “NANANATILI SA SULTAN NG SULU ANG PAGMAMAY-ARI SA SABAH” at tungkuling administratibo lamang ang gagampanan ng nasabing kompanya.

1903 — hiniling ng British North Borneo Co. sa Sultan ng Sulu na magpalabas ng isang kasulatang muling magpapatibay sa dating kontratang ginawa noong 1878 (lease agreement) at tataasan ang renta.

1946 — inilipat ng British North Borneo Co. sa British Crown ang lahat nitong karapatan at obligasyon sa Sabah at noong Hulyo 10, 1946 — anim na araw matapos ibalik ng Amerika ang inagaw na kasarinlan ng Pilipinas — iginiit ng British Crown ang ganap nitong mga karapatan sa soberanya ng Hilagang Borneo o Sabah.
——-
IBA PANG MGA PATOTOO SA SOBERANYA

1737 — isang tratado (Treaty of Alliance) ang pinirmahan ng Espanya at ng Sultan ng Sulu.

1805 — isang tratado ng pakikipagkaibigan sa Espanya ang nilagdaan ng Sultan ng Sulu.

1836 — kinilala ang soberanya ng Sultan ng Sulu nang makipagtratado sa kanya ang Espanya tungkol sa kapayapaan, pakikipagkaibigan at proteksiyon.

1851 — muling nakipagtratado ang Espanya sa Sultan ng Sulu. Nakilala ang tratadong ito bilang “Treaty of Annexation” at ipinailalim sa soberanya ng Espanya ang buong kapuluan ng Sulu.

1878 — isa pang tratado ang pinirmahan ng Sultan ng Sulu na, sa ikalawang pagkakataon, nagbibigay-diin sa soberanya ng Espanya sa teritoryo ng Sulu.
——–
PAPEL NG ESTADOS UNIDOS NG AMERIKA

1848 — sa pamamagitan ni Komodor Charles Silker, isang tratado ang isinulong ng Estados Unidos sa Sultan ng Sulu para sa kalakalan.

Agosto 20, 1899 — sa pamamagitan ni Hen. John C. Bates, isang tratado ang pinirmahan ng gobyerno ng E.U. at ng Sultan ng Sulu. Nakilala ito bilang Bates Treaty. Sa ilalim nito, idineklara at kinilala ng Sultan ng Sulu ang soberanya ng Amerika sa Arkipelagong Jolo at sa nasasakupan nito. May mga probisyon sa tratado na kumikilala sa “gobyerno ng Sultan” na gumagarantiya sa paggalang sa Sultan at sa mga Datu nito, gayundin ang ganap na pagkilala sa kanilang mga karapatan. Pinawalang-saysay ng Amerika ang tratado noong 1904 dahil sa paglabag diumano ng mga Muslim sa mga probisyon.

Marso 22, 1915 — napilitang makipagkasundo sa Estados Unidos ang Sultan ng Sulu dahil sa pangakong patuloy silang babayaran at bibigyan ng lupa. Pinagtibay niya ang kanyang “pagkilala sa soberanya ng E.U. sa Mindanaw at Sulu.
————
MGA HAKBANG NG ESTADOS UNIDOS NA PALAWAKIN ANG SULTANATO

Pagpirma ni John Hay, US Secretary of State, sa memorandum of ratification ng Estados Unidos at Espanya na tinaguriang Treaty of Paris, mula sa Harper’s Pictorial History of the War with Spain, Vol. II, inilathala ng Harper and Brothers noong 1899. (Wikimedia Commons)

1. Walang kaukulang legal na mga batayan, sa pamamagitan ng Tratado ng Paris, isinalin ng Espanya sa Estados Unidos ang pagmamay-ari sa Pilipinas.

2. Hunyo 1, 1903, sa bisa ng Bates Treaty, nilikha ang probinsiyang Moro na nagbawas sa kapangyarihang pampulitika ng Sultanato.

3. Nang pagtibayin ang Batas Jones noong 1916, nabuksan sa Kongreso ng E.U. ang talakayan hinggil sa kasarinlan ng Pilipinas. Natakot na kapag nagsasarili na ang Pilipinas, baka bawiin nito ang Sabah, kaya hinimok ng British Crown si Pres. Woodrow Wilson ng Amerika na atasan si Al-Sultan Jamalul Kiram II na isuko sa gobyerno ng E.U. ang soberanya nito sa Arkipelago ng Sulu at Mindanaw.

4. Itinadhana ng 1919 Kasunduang Carpenter na kilalanin ng Sultan ng Sulu ang soberanya ng E.U. sa Mindanaw at Sulu kaakibat ang lahat ng karapatan at regulasyong ipinatutupad ng gobyerno ng Amerika sa lahat ng nasasakupan nito.

5. Sa tratadong pinirmahan ng E.U. at ng Gran Bretanya noong Enero 2, 1930, nilimitahan ang teritoryal na hurisdiksiyon ng Pilipinas.

6. Sa ilalim ng 1935 Konstitusyon ng bansa, isinama sa balangkas ng Republika ng Pilipinas ang Sultanato ng Sulu nang walang kaukulang patalastas sa gobyerno ng Sultan at labag sa kagustuhan ng mga mamamayan ng Sultanato. Ang Gobyernong Komonwelt ang nagmana mula sa E.U. ng soberanya ng Sultanato ng Sulu.
——–
MGA HAKBANG NG GOBYERNO NG PILIPINAS SA PAGHAHABOL SA SABAH

Hunyo 22, 1962 — Ipinatalastas ng Pilipinas, sa pamamagitan ng Kagawarang Panlabas (DFA), sa UK (United Kingdom) ang paghahabol nito sa Sabah.

Setyembre 12, 1962 — Ipinaliwanag ng Pilipinas sa gobyerno ng UK ang mga batayan nito sa paghahabol sa Sabah.

Disyembre 29, 1962 — Nagkasundo ang UK at ang Pilipinas na talakayin ang isyung ito.

Enero 28 – Pebrero 1, 1963 — Idinaos sa London ang unang kumperensiyang ministeryal tungkol dito. Pinamunuan ni dating Bise-Presidente Emmanuel Pelaez ang lupon ng Pilipinas, at ni Ministrong Panlabas Earl Home ang lupon ng UK.

Hunyo 7-11, 1963 — Nagpulong sa Maynila ang mga Ministrong Panlabas ng Indonesia, Malaysia at Pilipinas. Sa isang dokumentong ipinalabas nila, napagkasunduang “hindi mababale-wala ang paghahabol ng Pilipinas sa Sabah o ang anumang mga karapatang kaugnay nito” sakaling mabuo man ang Pederasyon ng Malaysia.

Pang. Diosdado Macapagal

Hulyo 30-Agosto 5, 1963 — Nagpulong sa Maynila sina Pres. Diosdado Macapagal, Pres. Sukarno ng Indonesia, at Ministrong Panlabas Tunku Abdul Rahman ng Malaysia. Sa dokumentong ipinalabas nila, pinagtibay nila ang napagkasunduan noong Hunyo 7-11, 1963 ng kani-kanilang mga ministrong panlabas tungkol sa paghahabol ng Pilipinas sa Sabah.

Setyembre 14, 1963 — Ipinahayag ng Pilipinas ang pag-aalinlangan nito sa resulta ng misyon ng U.N. na gusto diumano ng mga mamamayan ng Sabah na manatili ang naturang teritoryo sa Malaysia.

Pebrero 5-10, 1964 — Sinimulang talakayin ng mga ministrong panlabas ng MAPHILINDO (Malaysia, Pilipinas, Indonesia) ang paghahabol ng Pilipinas sa Sabah, gayundin ang iringan ng Malaysia at Indonesia.

Pebrero 5-12, 1964 — Nag-usap din sa Phnom Penh, Cambodia, sina Macapagal at Rahman at nagkasundong dalhin sa World Court ang isyu ng Sabah.

Marso 5-6, 1964 — Idinaos sa Bangkok, Thailand, ang ikalawang masusing talakayan ng mga ministrong panlabas ng MAPHILINDO tungkol sa naturang isyu, gayundin ang banggaan ng Malaysia at Indonesia, ngunit walang napagkasunduang anuman.

Hunyo 20-22,1964 — Nagpulong sina Macapagal, Sukarno at Rahman. Batay sa napag-usapan sa Phnom Penh, ibinigay ng Malaysia ang dokumentong “Philippine Claim to North Borneo, Volume 1.” Ipinanukala rin ng Pilipinas na bumuo ng komisyong Apro-Asyano para mamagitan sa bagay na ito.

Pebrero 7, 1966 — Opisyal na ipinahayag ng gobyerno ng Malaysia na hindi nito nilabag ang Hulyo 31, 1963 Kasunduan sa Maynila at binigyang-diing patuloy na igagalang iyon.

Hunyo 3, 1968 — Naging normal ang relasyon ng Malaysia at Pilipinas.

Enero 12, 1968 — Nagpalabas ng dokumento sina Pres. Marcos at Ministro Rahman na sa lalong madaling panahon, ipagpapatuloy ang talakayan ng kanilang mga bansa tungkol sa Sabah.
———
Bago idineklara ni Marcos ang Batas-Militar, ibinunyag ni Sen. Benigno Aquino, Jr. noon ang planong paglusob ng puwersa ng gobyerno sa Sabah sa pamamagitan ng tropang Jabidah na sinasanay ng militar. Humantong iyon sa pagmasaker sa mga miyembro ng Jabidah ng diumano’y mga militar dahil nagsitutol ang mga iyon sa plano ni Marcos.

Mula sa rehimen ni Cory Aquino, Fidel Ramos, Erap Estrada, Gloria Macapagal-Arroyo, at masasabing hanggang ngayon sa rehimen ni P-Noy, parang binuhusan ng tubig at lumamig ang usaping ito sa Sabah. Muli lamang itong uminit dahil sa malupit na maramihang deportasyon noon ng mga Pilipinong nandayuhan sa Malaysia, at umiinit nang umiinit nga ngayon bunga naman ng mga 400 Pilipinong nagpunta sa Sabah kamakailan at naninindigang teritoryo iyon ng Pilipinas na, malamang, baka puwersahang pabalikin sa Pilipinas ng mga awtoridad ng Malaysia.

Tuluyan ba itong magsisiklab at parang bombang sasabog sa ilalim ngayon ng rehimen ni P-Noy? O talagang bahag ang buntot sa Sabah ng ating kinauukulang walang gulugod na pambansang liderato?

Pebrero 21, 2013

Picket of members of progressive organizations, including Moros, in front of the Malaysian Embassy in Metro Manila. (Raymund Villanueva/Arkibong Bayan)

The “journey home” to Sabah of some 200 followers of the Sultanate of Sulu more than a month ago has escalated into a full blown humanitarian crisis. More than a thousand Filipinos have fled Sabah that for decades they called home. Men, women and children took any boat available in a frantic and perilous voyage away from the brutality of Malaysian forces. The number of refugees in Tawi-Tawi from Lahad Datu and other affected towns in Sabah is expected to grow in the coming days.

Those who fled recounted the atrocities that Filipinos suffered in the disputed territory. “Malaysian policemen ordered Filipino men to run as fast as they could and shot them,” said a report by the Philippine Daily Inquirer. “Even pregnant women and children have been hunted down and killed as the Malaysians fire mortars and embark on a house-to-house search,” according to the Philippine Star. These people are not part of the armed followers of Sultan Jamalul Kiram III. They just happen to be Filipinos.

Some are baffled while most are enraged by the attitude of the Aquino administration towards the Sabah crisis. From the onset, President Benigno Aquino III took a hardline stance against the Sulu royal forces. Jamalul’s brother Rajah Mudah Agbimuddin Kiram and his men must surrender before any talks can happen, Aquino insisted. Charges are being prepared versus the Kirams, claimed the Justice department. They may also be turned over to Malaysian authorities to face prosecution. Malacañang sowed intrigues to cast doubt on the motive and legitimacy of the Sultanate. The National Bureau of Investigation (NBI) is probing the alleged conspiracy between the Kirams and certain politicians. All these even as Aquino ignored appeals by the Sultanate and the United Nations (UN) to stop the Malaysian military assault and for parties to talk.

“Noynoy, traitor to the country,” reads a placard in front of the Malaysian Embassy. (Raymund Villanueva/Arkibong Bayan)

Palace and Foreign Affairs spokespersons, of course, expressed concern over the reported human rights abuses in Sabah. But their statements are meaningless amid the brutal military offensive launched by Prime Minister Najib Abdul Razak that Aquino practically sanctioned with his reckless position. The public perception is that Aquino abandoned his own people, surrendered the country’s rightful claim to Sabah and sided with Malaysia. Thus Aquino, like Prime Minister Najib Abdul Razak and his forces, is responsible for the carnage of Filipino men, women and children in Sabah.

But why is Aquino siding with Malaysia? One plausible explanation noted by analysts is the ongoing peace talks with the Moro Islamic Liberation Front (MILF) where Malaysia plays a key role as facilitator. Aquino does not want to displease Malaysia and risk undermining the negotiations.

However, it is also notable that since taking over in 2010, Aquino’s relatives who bankrolled his presidential bid have inked business deals with Malaysia. Could these business interests be another possible explanation for the administration’s handling of the Sabah crisis?

What are these business deals? One involves San Miguel Corporation (SMC) of Aquino’s uncle Eduardo “Danding” Cojuangco Jr. In August 2011, SMC acquired three subsidiaries of US oil giant Exxon Mobil’s downstream oil business in Malaysia. Worth $610 million, the transaction included the purchase by SMC of Esso Malaysia Bhd, Exxon Mobil Malaysia Sdn Bhd and Exxon Mobil Borneo Sdn Bhd. In its website, SMC said that the three companies form an integrated business engaged in refining, distribution and marketing of petroleum products. The physical assets include the 88,000 barrels per day Port Dickson refinery; seven fuel distribution terminals; and about 560 refilling stations.

SMC’s entry into the Malaysian downstream oil industry could be just the initial steps. Ramon S. Ang, president of the giant conglomerate, recently disclosed that SMC is eyeing big oil and natural gas field overseas. “If we were able to buy one of those, it would be like printing money forever,” Ang was quoted as saying. SMC is so serious about the plan that Ang said they are willing to let go of longtime core business San Miguel Brewery Inc. and new assets in power generation to raise funds. With its acquisition of Exxon Mobil’s downstream assets, SMC is in a strategic position to also corner upstream deals in oil-rich Malaysia.

The disputed state of Sabah itself is abundant in oil and gas resources. An article by the Philippine Star, quoting a 2012 study by Singapore-based FACTS Global Energy, reported that Sabah has reserves of about 11-12 trillion cubic feet of gas and at least 1.5 billion barrels of oil. The figures represent 12% and 15% of Malaysia’s natural gas and oil reserves, respectively, according to the report. Another article, by the Centre for Research on Globalization, noted that Sabah has 15 oil wells that can produce as many as 192,000 barrels a day. Also, four new oil fields have been discovered in its territorial waters in the past two years further increasing Sabah’s potential as oil producer.

Is Aquino avoiding displeasing Malaysia over the Sabah dispute so as not to undermine the grand multibillion dollar oil and gas ambitions of SMC and uncle Danding?

Another business deal involves AirAsia Philippines, the local affiliate of Malaysia-based AirAsia Bhd, the largest budget carrier in Southeast Asia. In November 2010, the Board of Investments (BOI) approved the formation of AirAsia Philippines as a joint venture between Malaysian investors and Filipino businessmen led by the President’s cousin Antonio “Tonyboy” Cojuangco Jr. Tonyboy and his Malaysian partners are aggressively expanding their operation in the Philippines with their recent acquisition of at least a 40% stake in local rival Zest Airways Inc.

Does Aquino fear that the contentious Sabah issue could somehow complicate the blooming Malaysian business partnership of his cousin Tonyboy?

Aquino could not just ignore the interests of his rich relatives. He won’t be President without their vital support.

Tonyboy was the biggest campaign donor of Aquino in 2010, based on the President’s official declaration to the Commission on Elections (Comelec). Out of the P440 million in campaign funds declared by Aquino, Tonyboy’s contribution accounted for almost a quarter with P100 million. While Danding was not officially listed as a campaign donor, it is widely believed that the tycoon and Marcos crony also supported the candidacy of his nephew.

If these business interests of his relatives played a key role in Aquino’s handling of the crisis, then the slaughter of our men, women and children in Sabah becomes much more revolting and enraging than it already is.

The author is a Filipino activist, writer, and researcher. The article first came out in his blog.

Candlelight vigil para sa estudyante ng UP Manila na kinitil ang sariling buhay matapos di-makapagbayad ng matrikula. (Instagram photo ni Carl Marc Ramota)

Nakakadurog ng puso ang istorya ni Kristel Tejada: 16-anyos, estudyante ng Unibersidad ng Pilipinas sa Manila (UP Manila), anak ng isang taxi driver na ama at homemaker na ina. Matalino, puno ng pag-asa.

Unang taon sa kolehiyo, ikalawang semestre, nahirapang magbayad ng matrikula. Di pinayagan ng UP Manila na mag-loan. Balewala ang mahigit tatlong buwan ng pag-aaral, ang lahat ng ginastos sa baon, pamasahe, xerox ng readings, pagkain. Napilitang magsangla pa ng pag-aari ang ina, pero di na umabot sa bayaran, di na puwedeng pumasok si Kristel at napuwersa na siyang mag-leave of absence.

Ayon sa ilang ulat, nanikluhod pa raw ang ina sa harap ng UP Manila Chancellor. Hindi talaga puwede, ayon sa UP Manila, dahil polisiya ito ng pamantasan. Kailangang magbayad para makapag-aral.

Kumalat sa social media, at kalauna’y sa mainstream media, ang pagkitil ni Kristel sa sariling buhay. Sa lungkot, marahil; sa desperasyon, siguro. Gaano man kakumplikado ang sitwasyon, malinaw ang pahayag ng kanyang guro at mga magulang: Bagsak ang diwa ni Kristel, depressed siya, dahil hindi na niya matatapos ang semestre. Nakiusap pa nga sa guro niya, baka naman puwedeng mag-sit-in na lang siya sa mga klase.

Gusto niyang matuto. Gusto niyang pumasok. Ano man ang motibasyon ng pagkitil ni Kristel sa sarili niyang buhay, alam nating malaki ang pagpapahalaga niya sa pag-aaral. Matalino siya, sabi ng propesor. Tahimik lang, pero isa sa pinaka-bright niyang estudyante. Nitong huling mga linggo, humihingi sa kanya ng payo si Kristel. Ano ang gagawin niya? Wala talaga sila. Walang maipambayad. Papaano sasalubungin ng pamantasan ang kagustuhan niyang mag-aral at makapagtapos? Sinalubong siya ng memo: “No Late Payment”.

Hindi nakapagtataka ang taas ng pagpapahalaga ng mga tulad ni Kristel at pamilya niya sa edukasyon. Gobyerno mismo, sa pamamagitan ng mismong sistema ng edukasyon, ang nagdikdik sa atin ng ideya na tanging sa pagtatapos ng pag-aaral aasenso ang buhay at maiaahon ang pamilya sa hirap. Edukasyon ang pag-asa. Edukasyon ang solusyon sa kahirapan.

Kaya di nakapagtatakang itinataya ng maraming maralitang pamilya ang lahat ng pera at rekursong kaya nilang itaya para sa edukasyon, para sa kolehiyo. Panganay pa naman siya. Sa ating kultura, sa panganay (o sa pinakamatalino) madalas itaya ang rekurso ng pamilya dahil siya ang may pinakamalaking tsansang makatulong sa pag-ahon ng pamilya matapos ang kolehiyo at makakuha ng magandang trabaho.

Malamang, ipagmamalaki ng pamilya na nakapasok si Kristel ng UP. Ipinagmalaki ito sa lahat ng kaanak at kapitbahay. Sa wakas, may pag-asa na sila.

Pero nag-iiba na ang UP. Sa pagtutulak ng magkakasunod na mga administrasyon ng gobyerno na gawing mas “independiyente ang pinansiya” ng UP, unti-unting tumaas ang matrikula rito. Mula P40 kada yunit bago 1989 hanggang P1,500 ngayon. Kasabay din nito, ang presyur ng kulturang kolehiyo: ang pakikipagsabayan sa pananamit, kagamitan (gaheto pa nga), kagawian.

Sabi ng proposer niya, “sobrang nahiya na siya” sa mga kaklase noong huling mga linggo ng pagpasok niya. Nahihiya siyang pumapasok siya pero hindi niya kayang magbayad ng matrikula.

* * *

Nakakadurog ng puso, dahil walang kasinglinaw ang halimbawa niya, na isang di-makatarungang sistema ng edukasyon ang ipinapatupad ngayon sa bansa.

Ano mang paghuhugas-kamay ang gawin sa publiko ng Commission on Higher Education – na kesyo may sariling kapasyahan ang bawat state university na magtakda ng mga polisiya kaugnay ng matrikula – hindi maitatanggi na may pananagutan sila sa sinapit ng estudyanteng ito. Hindi ba’t matagal nang itinutulak ng CHED at ng administrasyon ni Benigno Aquino III ang taun-taong pagkaltas sa badyet ng state colleges and universities, para maging “self-sufficient”? Hindi ba’t matagal nang adbokasiya ni Aquino ang neoliberal na oryentasyon sa sistema ng edukasyon – ang pagpasok ng market forces sa sistemang ito para maging mas episyente raw?

Hindi ba’t pinangangasiwaan niya ngayon ang pagpapatupad ng plano ng pagsasapribado ng iba’t ibang pampublikong serbisyo, mula sa ilang ahensiya ng gobyerno tulad ng National Food Authority, hanggang sa pampublikong mga ospital tulad ng Philippine Orthopedic Center?

Hindi mahirap sabihing may pananagutan ang pambansang administrasyon ni  Aquino sa nangyari kay Kristel. Ina na mismo niya ang nagsabi. Higit pa rito, direktang resulta ng mga polisiya niya – hindi lang ng polisiya ng UP Manila, bagamat may malaki silang pananagutan – ang pagkait ng pagkakataon sa mga tulad ni Kristel na makapag-aral sa UP at iba pang state university.

Mistulang itinutulak ng gobyerno ang bawat maralitang kabataan sa sitwasyon ni Kristel: Buong buhay paniniwalain na tanging sa edukasyon lang sila aahon sa hirap, pero brutal na ipagkakait ang edukasyon sa kanila kapag malapit na nila itong maabot. Maraming marami sila na mga katulad ni Kristel.

* * *

Tsuper daw ng taksi ang tatay ni Kristel. Magkano na ba ang kinikita ng tsuper ng taksi ngayon sa pang-araw-araw na trabaho? Iba-iba, marahil, pero siguradong hindi nito kakayanin ang matrikulang P1,500 kada yunit sa bawat semestre. Kahit mag-isa pa siyang pinag-aaral, at hindi lima (lima silang magkakapatid nina Kristel).

Gobyerno rin ang kalaban ng tatay ni Kristel – sa usapin lalo ng pagtaas ng presyo ng langis. Tulad ng paghugas-kamay ng CHED, hugas-kamay din ang lahat ng ahensiya ng gobyerno tuwing may magtatanong sa publiko kung sino ang dapat managot sa walang habas na taas-presyo ng langis at oil overpricing. Wala raw magagawa, dahil may Oil Deregulation Law, dahil wala nang kapangyarihan ang gobyerno na kontrolin ang presyo o kahit silipin man lang sa mga kompanya ng langis kung may batayan talaga ang taas-presyo.

Samantala, nag-anunsiyo na ang Meralco na magtataas ito ng singil sa kuryente. Gusto na ring magtaas ng singil ng Maynilad at Manila Water. Pati pamasahe sa LRT at MRT (Taga-Tayuman daw sina Kristel, kaya malamang na sumasakay din siya ng LRT papuntang UP Manila.).

Pagtaas ng presyo ng langis at mga bilihin, pagsasapribado ng mga serbisyo tulad ng edukasyon at kalusugan – malinaw na magkakaugnay ang mga isyung ito. Malinaw na may ugnay sa trahedya ng isang kabataang estudyanteng tulad ni Kristel.

Sa pagtatapos, isa pang totoong kuwento, na patunay sa puntong ito:

Isang kaibigan ang nakasakay sa isang taksi isang umaga noong nakaraang buwan. Pansin niya, namumugto ang mata ng drayber.

Tinanong niya kung ano ang problema ng drayber. Galing lang daw kasi siya sa ospital. Tinawagan siya ng kanyang kapitbahay sa cellphone. Tumakbo raw siya sa ganitong pampublikong ospital kasi na­-hit-and-run ang asawa niya at dalawang anak. Nasa traysikel ang mag-iina, papuntang eskuwela.

Dead on arrival ang bunso niyang anak. Agaw-buhay ang kanyang asawa at isa pang anak. Sabi sa kanya ng nars, may kailangang bayaran. May mga gamot na kailangang bilhin. Hindi libre rito ang pagpapagamot. Nagsisimula pa lang siya sa pasada, kaya wala pa masyadong kita.  Kailangan niyang ituloy ang pasada. Walang panahong magluksa sa namatay na anak. Kailangang magpasada para kumita. Lumiliit ang kita kaya kailangang magpursigi pa.

Pinipilit niyang pigilan ang pagluha habang kinukuwento ito. Mahirap daw kasi magmaneho kung puno ng luha ang mata mo.

Trahedya ito ng nakararami sa atin. May kailangang tayong gawin.

May ulat ni Pher Pasion

T-shirt na ginawa para kay Kristel Tejada ng mga estudyante ng UP Manila (Macky Macaspac)

Tinanganan niya ang pangakong magandang buhay na hatid ng edukasyon. Pursigido mula pagkabata, nag-uwi siya ng mga medalya ng karangalan sa pamilya na pangarap niyang maiangat mula sa kahirapan.

Pero hindi na ito matutupad matapos niyang kitlin ang sariling buhay, nang ipagkait sa kanya ang tanging pinanghahawakan sa buhay: ang karapatang makapag-aral.

Niyanig ng pagkamatay ni Kristel Tejada, 16, unang taon na mag-aaral ng Behavioral Science sa Unibersidad ng Pilipinas (UP) Manila, hindi lamang ang komunidad ng UP kundi maging ang sistema ng edukasyon na umano’y kumikitil sa pangarap ng milyun-milyong kabataan sa bansa.

Pag-aaral ang buhay

Mula pagkabata, hanggang grade school at high school, achiever si Kristel.

“Lahat ng contest sinasalihan niya. Napo-flourish siya at nakakaya niyang gawin iyon kahit na hirap kami sa buhay. Hirap man kami, gumagaan ang pakiramdam namin kapag nag-e-excel siya sa klase,” ayon kay Christopher Tejada, ama ni Kristel, sa panayam ng Pinoy Weekly.

Isang part-time na taxi driver ang ama ni Kristel. Hindi regular ang kanyang trabaho sa kalsada. Wala namang hanapbuhay ang kanyang ina na nag-aalaga sa kanyang mga anak. Panganay si Kristel sa apat na magkakapatid.

Dahil sa mahigpit na badyet ng pamilya, pumapasok si Kristel sa UP Manila na kendi lang ang baon para sa tanghalian. Pero papasok siya, basta’t may pamasahe lamang.

Maging ang kanyang mga propesor, hanga sa kanyang talino at determinasyong matututo.

Burol ni Kristel sa Little Theater ng UP Manila (Macky Macaspac)

“Paborito ni Kristel ang psychology. Hindi ‘yan nag-a-absent. Nag-absent lang ‘yan first two meetings, noong nahihiya pa siyang pumasok at noong hindi na siya pinayagang makapasok. Tahimik ‘yan sa klase, bihirang-bihira sasagot pero nakakatuwa na kapag sumagot siya, may laman at tama,” ayon kay Andrea Martinez, propesor ni Kristel.

Dagdag pa ng propesor, “Mahusay siyang writer. Kaya mataas ang grade na nakuha niya sa first exam niya. ‘Yung eagerness to learn at determination to study, nasa kanya.”

Apat na beses nagmakaawa

Hindi miminsan na lumapit ang mga magulang ni Kristel sa administrayon ng UP Manila upang maisalba ang pag-aaral ng kanilang anak, sa gitna ng kawalan nila ng kakayahang magbayad ng matrikula.

Ayon sa ama ni Kristel, sa unang beses, pumunta siya kay Vice-Chancellor for Academic Affairs Josephine de Luna para makiusap kung maaaring mag-apply ng loan. Pero sinagot siya umano na wala nang ibang pagpipilian si Kristel kundi ang maghain ng Leave of Absence (LOA).

“Sabi ko, ‘Ma’am, ano po ang Leave of Absence?’ Ang sabi niya, ‘Leave of Absence’ ibig sabihin hindi na siya papasok. Hindi na maki-credit.’ Nagulat ako, ‘Ma’am!?! Hindi na po siya papasok!?! Ibig sabihin, nasayang ‘yung mga pinasok na niya?’ Sabi ko, ‘Diyos ko, ginapang ko ang pamasahe ng anak ko. Pinangutang ko ang ganito at ganyan, tapos sasabihin niyo sa akin hindi na siya papasok?’” ayon sa ama ni Kristel.

Nakakita ng pag-asa ang ama ni Kristel nang papuntahin ang anak niya para kausapin ni de Luna. Umasa siyang baka sakaling magbago ang sitwasyon. Pagpunta sa opisina ng vice-chancellor, agad ibinigay ni Christopher ang isang sulat na nagpapakumbaba at nagsasabing kasalanan ng magulang kung bakit hindi nakabayad ng matrikula ang anak. Muli siyang umapela kung maaaring makapag-loan.

“Pero sabi niya (de Luna), ‘No. There’s no option.’ Tapos sabi niya sa anak ko, ‘And you have to file your leave of absence as soon as possible… Do you have anything to say for yourself?’ Diretsahan. Kinalabit ko ang anak ko, sabi ko, ‘Anak, magsalita ka…magmakaawa ka.’ Sa kabiglaan ng anak ko sabi na lang niya, ‘Ma’am, wala na po…’ Napahiya na siya eh.”

Naging simbolo si Kristel ng panawagang edukasyon para sa lahat (Macky Macaspac)

Pagkatapos noon, paulit-ulit na tinanong ni Kristel sa kanyang ama kung bakit ganoon ang nangyari, samantalang nag-aaral naman siya nang mabuti. “Sabi ko, ‘Anak, huwag ka mag-give up. Papasok ka. Huwag ka magpaapekto sa sinasabi nilang LOA. Gagawa pa tayo ng paraan,’” kuwento ng kanyang ama.

Sa ikatlong punta ni Christopher sa opisina ng vice chancellor, nagtanong siya, kung sakaling makapagpasulpot siya ng P7,000 kinabukasan, papayagan bang mag-enroll si Kristel? Nag-alok na kasi noon ang mga propesor ni Kristel, sa pangunguna ni Martinez, na pautangin muna ang pamilya.

“Sabi niya (de Luna), ‘Hindi rin. Deadline na eh,’” ayon sa ama ni Kristel.

Dumaan ang mga araw. Patuloy ang pagdurusa ni Kristel. Minsan, papasok siya, minsan hindi. Nag-umpisa na rin siyang makaranas ng diskriminasyon dahil nakiki-sit-in siya sa mga klase, pero hindi naman siya officially enrolled.

Nagdesisyon si Christopher na makiusap sa ika-apat na pagkakataon, at dumiretso na sa opisina ni Chancellor Manuel Agulto. Pero wala roon ang chancellor.

“Pagpunta ako roon, ibinigay sa akin ang isang scratch paper, at nakalagay doon: From the Office of the Vice-Chancellor, final decision: file LOA. So ibig sabihin, wala na. Ano pa magagawa namin? Final decision na eh,” ayon kay Christopher.

Para subukang kumita, nagtrabaho pa umano si Kristel bilang student assistant sa Office of Student Affairs. Pero hindi siya pinasahod dahil hindi raw siya officially enrolled. “Nagbigay siya ng serbisyo, tapos parang sasabihin sa kanya, hindi ka naman taga-rito eh. Lalo naging masakit iyon para sa kanya,” sabi ng ama ni Kristel.

Daan-daang estudyante ang nagpunta para mamaalam kay Kristel (Macky Macaspac)

Pagbasura sa STFAP

Magdadalawang dekada na ang STFAP (Socialized Tuition and Financial Assistance Program), na sinasabing isang mapanlinlang na mekanismo upang pagtakpan ang pagtaas ng matrikula sa unibersidad.

Sa pagkamatay ni Kristel, muling nag-init ang matagal nang panawagan ng mga estudyante na ibasura ang STFAP.

Dismayado ang mga magulang ni Kristel nang mailagay siya sa Bracket D, na may tuition fee ng P300 kada yunit. Sa bracket na iyon, dapat kumikita ang mga magulang ng estudyante ng P135,000 – P250,000 kada taon. Hindi sila sakop noon, giit ng ama ni Kristel.

Dagdag pa ni Christopher, wala siyang trabaho noong nag-a-apply siya sa STFAP, kaya’t ninanais nilang mapasok sa Bracket E2.“Pero ang nangyari, two weeks before namin maipasa ang application namin sa STFAP, nagkaroon ako ng trabaho. Pwede ko naman i-declare na wala akong trabaho. Kaso pinrotektahan ko si Kristel. Gusto ko maging honest. Kasi i-declare ko man o hindi, dapat nasa Bracket E2 pa rin kami. I-compute ko man, P426 kada araw na sahod, times 26 days per month, times 12 months, hindi pa rin aabot ng P135,000,” sabi ni Christopher.

Dagdag pa niya, “May tatlo pa akong anak na pinag-aaral bukod kay Kristel. Magrerenta pa kami. Hindi na kami kakain? Kaya hinamon ko sila (administrasyon ng UP), kaya niyo bang patunayan na nasa Bracket D ako? Wala namang nangyari. Nasaan ang hustisya doon?”

Paliwanag ni Mariz Zubiri, tagapangulo ng University Student Council, nakadepende ang STFAP sa pagsusubsidyo ng isang estudyanteng nasa mataas na bracket sa isang estudyanteng nasa mababang bracket. Lagi rin umanong nasa estudyante ang burden na patunayan na siya ay mahirap.

“Sabi nila ire-revise nila ang STFAP. Pero nakita natin na sa bawat pag-revise ng STFAP mas dumadami lang ang kinikita ng administrasyon ng UP, tapos mas tumataas ang tuition fee. Dapat ibasura na ito ng administrasyon,” ayon kay Zubiri.

Marso 22, funeral march ni Kristel na naging kilos-protesta (Amihan Euza)

Sinabi pa ni Zubiri na matagal nang nilalabanan ng mga estudyante ang ‘no late payment’ policy sa UP Manila, pero itinatanggi umano ng administrasyon na umiiral ito. “Masakit na hindi tayo pinakinggan ng administrasyon. Kinailangan pang may magbuwis ng buhay para maniwala ang lahat na totoo ang polisiya na ito.”

Sistemang ‘nakamamatay’

Samantala, ang pagkaltas sa badyet sa edukasyon ang itinuturong pangunahing dahilan kung bakit patuloy ang pagtaas ng matrikula at pagpapatupad ng represibong mga polisiya gaya ng STFAP at ‘no late payment’ policy, hindi lamang sa UP kundi maging sa iba’t ibang state universities and colleges (SUCs).

Kaya para sa marami, hindi sapat ang pahayag ni Agulto na ititigil pansamantala ang ‘no late payment’ policy. Higit pa umano rito ang usapin.

“Kailangang ibalik ang tunay na karakter ng UP, ‘yung mga estudyante niya bilang iskolar ng bayan. Maibabalik lamang ‘yun kung talagang buwis ng mamamayan ang nagpapaaral sa kanila, hindi ‘yung pera ng mga magulang nila. The fact na unti-unting tinatanggalan ng government subsidy ang UP at iba pang SUCs, unti-unti ring tinatalikuran ng gobyerno ‘yung responsibilidad niya sa edukasyon,” ayon kay Martinez.

Nangangamba ang iba’t ibang grupo na sa tulak ng gobyernong Aquino na maging self-sufficient ang SUCs sa balangkas ng Public-Private Partnerships, tiyak na magiging mas komersiyal pa ang katangian ng edukasyon. Patuloy na mababawasan ang badyet ng SUCs, at matutulak ang administrasyon ng mga pamantasan sa interes na kumita.

Nang sa wakas ay binawi ng UP Manila ang ID ni Kristel, pina-scan pa ito ng nanlulumong estudyante bago ibinigay.

(Mula kaliwa) Prop. Ed Villegas at Carl Marc Ramota ng UP Manila, mga magulang ni Kristel na sina Blesilda at Christopher (Amihan Euza)

“’Yun na kasi ang buhay niya eh,” pagmumuni-muni ng ama ni Kristel. “Kung ang isang bagay binigyan mo ng halaga, kapag tinanggal ‘yun, napakasakit. Sanay na sanay siyang mag-aral nang mabuti, tapos sasabihin sa kanya, huwag ka nang mag-aral kasi wala kang pera. Kaya noong isinabmit niya ‘yung ID niya, parang nawalan na rin siya ng buhay.”

Isang testamento ang pagkamatay ni Kristel sa lumalalang krisis sa edukasyon, ayon sa mga estudyante na naging inspirasyon ang paalalang hindi na dapat maulit pa ang nangyari kay Kristel.

Maging ang pamilya Tejada, namulat sa pangyayari. “Sana mas maging aware ‘yung kinauukulan na meron talagang mali, na may mga dapat itama sa mga polisiya sa edukasyon,” ayon kay Blesilda, ina ni Kristel.

Para naman kay Martinez, sana hindi masayang ang pagbubuwis ng buhay ni Kristel. “Sana magbunga ito ng mas makabuluhan pang mga pagbabago. Sa immediate, ‘yung pagrepaso sa mga polisiya na hindi makatarungan at hindi maka-estudyante. Dapat dagdagan din ang subsidyo ng gobyerno para sa SUCs.”

Giit pa ni Christopher, “Ang pagtutuunan natin, sistema. Kailangan mabago ang sistema para hindi na mahirapan ang iba pa. Sana maging eye opener itong nangyaring ito sa anak ko. Ayokong maranasan ng ibang ama na mangyari ito sa kanilang anak. Ako, gagawin ko rin ang lahat para sa adbokasiyang ito. Sana maayos natin ang sistema para wala nang sumunod kay Kristel.”

Sa pagkamatay ni Kristel, muling napaalala sa publiko na “nakamamatay,” ayon nga sa mga grupong kabataan, ang krisis ng edukasyon sa Pilipinas. Wala mang may nais na maulit ang sinapit ni Kristel, tiyak na marami pang iskolar ng bayan ang pagkakaitan ng karapatang mag-aral at mabuhay, hangga’t patuloy na lilimutin ng gobyerno na ang edukasyon ay isang karapatan.

‘The picture’. A photo identified by the Burgos family as that of Jonas Burgos, the missing activist abducted by military agents in April 28, 2007. Edita Burgos, Jonas’ mother, positively identified Jonas and the white shirt he was supposedly wearing when he was kidnapped in a mall in Quezon City. (photo from the Free Jonas Burgos Movement)

The family of missing activist Jonas Burgos released a picture of Jonas taken by his military captors, again proving that state security agents were behind the abduction in April 28, 2007.

The picture (above) shows a man, with deep circles around his eyes, in white shirt and a scarf around his neck, photographed against a cement wall. The Burgos family positively identified the man in the picture as Jonas.

Edita Burgos, mother of Jonas, speaks to the media after filing a special urgent motion before the Supreme Court. (KR Guda)

“While the family and friends of Jonas unwaveringly pursued the truth (about the disappearance of Jonas), confident in God’s mercy, never before throughout the search has been this kind of evidence been uncovered,” stated Edita Burgos, mother of Jonas.

The Burgos family released the picture as part of a special urgent motion filed before the Supreme Court to compel the Armed Forces of the Philippines, as well as the Aquino government, to reveal the whereabouts of Jonas and bring to justice the military perpetrators.

When asked about the source of the picture, Edita Burgos said it was given by a “friend of a friend, who is very reliable.” She also revealed that they are in possession of other documents that would further implicate military officials directly responsible for Jonas’ abduction.

Included in the documents — all of which are said to be classified Army documents — are an “After Apprehension Report”, as well as a “Psycho Social Processing Report” and a supposed “autobiography” of Jonas.

She said the picture and the other documents were passed on to them “a few weeks ago.” Edita Burgos refused to elaborate on the nature of the source of the documents, saying that doing so would endanger the life  of the source.

The release of the picture comes on the heels of a Court of Appeals decision publicized on March 27 that said the abduction of Jonas Burgos was a case of enforced disappearance, with the Philippine Army as culprit.

Placards with Jonas Burgos’ “mug shot” are placed in front of the Supreme Court seal in Padre Faura, Manila to call for his surfacing, as well as that of other missing activists and people. (KR Guda)

The release of the photo is also only the latest in a series of revelations of evidences pinpointing the Philippine Army. Most of these evidences, submitted before the Court of Appeals, came from the Burgos family. The family has long lamented the lack of support from government agencies in investigating leads of the case.

Edita Burgos, meanwhile, said that the new evidence is a “special gift” to Jonas, who had his 43rd birthday last March 29.

“We offer prayers for those involved that they may be enlightened and they would have the courage to say the truth,” said Edita, who is also chair of Desaparecidos, organization of relatives of victims of enforced disappearances, and widow of Philippine press freedom icon Jose Burgos Jr.

On April 28, 2007, witnesses saw Jonas abducted by armed men in a mall in Quezon City. They heard Jonas shout “Aktibista lang ako!” (I’m just an activist!), while being dragged away. Police and independent investigation, which traced the car plates of the vehicle used in the abduction, also revealed that the vehicle was a military-issued one.

A member of Desaparecidos holds up a placard with the picture of Jonas in military captivity. (KR Guda)

It was revealed that the vehicle was seen in a military camp in Central Luzon.

The human rights organization, Karapatan, asked the Aquino government to punish the military officers and soldiers identified to be involved in the disappearance of Jonas.

Among them is Major Harry Baliaga, who was under the 56th Infantry Battalion of the Philippine Army. 56th IB was once under the command of the notorious Maj. Gen. Jovito Palparan Jr.

Palparan is also accused of various human rights violations, and is currently in hiding after a court ordered his arrest for involvement in the disappearance of student activists Sherlyn Cadapan and Karen Empeno in Central Luzon.

Karapatan also called for a full disclosure of other cases of enforced disappearances that involved military officers, including the current chief of the Intelligence Service of AFP, Gen. Eduardo Año.

“We stand by the Burgos family in this battle. Their strength and courage is an inspiration to us and families of victims of human rights violations,” said Aya Santos of Desaparecidos.

Public service video by the Free Jonas Burgos Movement on the picture of Jonas Burgos:

Mga nakawelgang manggagawa ng Pentagon Steel Corp: Makatarungang hiling. (Maricristh Magaling)

Labing apat na taon nang nagtatrabaho sa Pentagon Steel Corporation si Nestle Gabriel, 36. Pero isang araw na papasok na sana siya sa pabrika, hindi na siya pinapasok ng manedsment. Tanggal na raw siya sa trabaho.

Hindi pala siya nag-iisa. Kabilang si Gabriel sa 140 manggagawa ng naturang pabrika ng bakal na sabay-sabay tinanggalan ng hanapbuhay noong Abril 13. Bago ang araw na iyon, nauna nang nagprotesta ang mga manggagawa dahil sa hindi magandang kalagayan sa loob ng pagawaan.

Simpleng kahilingan

Manggagawa sa piketlayn: Pinababayaan ng dilawang unyon. (Maricristh Magaling)

“Simple lang ang hiling namin at naaayon sa batas,” paliwanag ni Gabriel sa Pinoy Weekly, nang puntahan namin ang kanilang piket sa Brgy. Apolonio Samson, Quezon City. Ang tinutukoy niya’y karaniwang benepisyo na dapat na tinatamasa ng isang manggagawa, 13th month pay, overtime pay, at kaligtasan sa loob ng pabrika.

Reklamo ng mga manggagawa ang mga aksidenteng nagaganap sa loob ng pagawaan dahil sa kakulangan ng mga gamit pangkaligtasan.

“Bakal ang ginagawa namin, pero wala kaming safety shoes, mask at iba pang kasuotan na poprotekta sa amin mula sa singaw at pitik ng bakal habang nasa pagawaan.

Mga yero, barbed wire, pako, cyclone wire at iba pang produktong bakal ang minamanupaktura ng Pentagon. Sa paggawa ng yero, singaw ng kumukulong tingga ang nasisinghot ng mga nagtatrabaho sa galvanizing department. Sa paggawa ng iba’t ibang klase ng alambre, naiipit ng makina, napuputulan ng mga daliri, nalalapnos ang mga palad, at napipitikan ng alambreng tumatagos sa kalamnan ang mga hamak na obrero.

Sariwa pa ang sugat sa binti ni Arthur Pagara, 47, habang sila’y nakapiket sa labas ng pabrika. Kasama siya sa mga nawalan ng trabaho.

Sa wire drawing nakadestino si Arthur nang mangyari ang aksidente. Pumasok at tumagos sa kanyang binti ang alambreng napatid na halos kasingkapal ng kanyang daliri. Nang bigyan siya ng pera ng manedsment, ibabawas daw iyon sa kanyang suweldo.

“Sa loob ng pabrika naganap ang aksidente. Bakit ako pa ang magpapagamot sa sarili ko?” himutok ni Arthur. Isa pa iyon sa kanilang inirereklamo—walang maayos na klinika ang pabrika. Ayon sa mga manggagawa, gamot sa sakit ng ulo lang ang mayro’n sa klinika. Walang first aid kit, walang doktor.  Kung maaksidente sila, bahala silang dalhin ang sarili sa ospital.

Ganito ang nangyari kay Estacio Rodolfo, manggagawang 22 taon nang nagtatrabaho sa Pentagon. Halos maputol na ang kanyang hintuturo nang maipit sa makina nito lamang Marso 2. “Pero walang umaasikaso sa akin. Parang diring-diri ang manedsment sa kamay kong puro dugo. Ni walang kumilos. Ako, kasama ng aking asawa, ang nagpagamot sa ospital,” paliwanag ni Rodolfo.

Binigyan naman siya ng perang pampagamot, na halos umabot ng P5,000, pero itinuturing daw iyong “bale” ng manedsment. Ibig sabihin, ikakaltas din sa kanya ang perang ipinampagamot sa sugat na nangyari sa kanya sa loob ng pabrika.

Sariwa pa ang sugat sa binti ni Arthur Pagara, 47, habang sila’y nakapiket sa labas ng pabrika. Kasama siya sa mga nawalan ng trabaho. (Maricristh Magaling)

Malalang kalagayan sa pagawaan

Ilan lamang ito sa kanilang kahilingan kaya sila nagprotesta. Pero may masahol pa. Ayon kay Gabriel, may iba’t ibang uri ng panghaharas na ang ginagawa ng manedsment para takutin silang mga manggagawa at sirain ang kanilang pagkakaisa. Halimbawa nito ang diskriminasyon, pagbawas sa oras at araw ng trabaho at ilegal na suspenyon.

May mga kasong basta na lamang ililipat mula sa isang departamento tungo sa iba ang isang manggagawa. “Mahirap iyan, dahil ako halimbawa, sa galvanizing department ako, mahirap para sa akin na basta na lamang ako ilipat sa wire drawing,” paliwanag ni Gabriel. Isang kasanayan iyon na nangangailangan ng panahon para matutuhan.

Mayroon namang apat na manggagawa na sa halip na anim na araw na nagtatrabaho’y ginawang tatlo na lamang. Malaking bawas ito sa kinikita ng mga manggagawa.

May walong manggagawa naman sa delivery truck ang basta na lamang tinanggalan ng trabaho. Ang dahilan ng manedsment, nasira raw ng walo ang tatlong trak ng kompanya. Ipatatawag na lamang daw sila kapag nagawa ang mga trak. Pero pansin ng mga manggagawa, tumatanggap na ng bagong drayber ang manedsment.

Nabawasang manggagawa, pekeng unyon

Apat na raan dati ang manggagawa sa Pentagon, pero kuwento ni Gabriel, nabawasan sila nang nabawasan dahil tila wala nang makatagal sa loob ng pagawaan. “Ang iba’y kusa nang umaalis, ang masama nito walang separation pay na ibinibigay ang manedsment,” aniya. Binibigyan lamang ng P5,000 hanggang P10,000 ang mga manggagawa gaano man ang itinagal nila sa serbisyo.

“Parang pamasahe lang, naiiba ang ibibigay sa iyo depende sa lugar na uuwian mo. Halimbawa’y kung taga-Mindanao ka, mas malaki ang ibibigay sa iyo kumpara kung sa Bulacan ka lang nakatira,” paliwanag ni Gabriel.

May unyon sa Pentagon, ang Pentagon Workers Union na nasa ilalim ng Trade Union Congress of the Philippines, pero hindi umano ito kumakatawan sa interes ng mga manggagawa sa loob ng pabrika.

Halimbawa’y nang magreklamo sila tungkol sa kanilang mga hinaing sa manedsment, ang itinutugon ng presidente ng unyon: “Kayo na ang bahala diyan. Kaya na ninyo ’yan.”

Kaya hindi na sila nagtatakang hindi nila kasama sa piketlayn ang mga opisyal ng unyon. Hindi sila nagtaka na matapos silang pagsusuntukin at pagpapaluin ng posas ng pinaghalong goons ng manedsment at pulis noong Abril 15 habang nasa piketlayn, hindi man lamang nila nakita ang anino ng mga opsiyal ng unyon na dapat sana’y kakampi nila.

Nagkakaisa

Ngayo’y wala na silang sasandigan kundi ang sariling lakas, ang kanilang pagkakaisa.

Si Gabriel na may asawa’t limang anak ay handang magsakripisyo. Kuwento niya, napaliwanagan na niya ang kanyang asawa tungkol sa kanilang ipinaglalaban. Desidido siya, kasama ng mga katulad niyang mga manggagawa, na ilaban hanggang sa ibigay ng mandesment ang kanilang mga kahilingan.

“Kung hindi, magpapatuloy sa loob ng pabrika, at baka sa susunod pang henerasyon, ang malalang kalagayan ng mga manggagawa, hindi lamang sa Pentagon kundi maging sa iba pang mga pagawaan,” pagwawakas ni Gabriel.

Mahirap puntahan ang Baganga, Davao Oriental. Hindi lamang dahil mahaba at masalimuot ang biyahe patungo rito mula sa Davao City, kundi dahil naging sentro ito ng kalamidad, ng pagragasa ng bagyong Pablo, noong Disyembre 2012. At hindi pa ito nakakabangon hanggang ngayon.

Bagamat natural na kalamidad ang tumama sa lugar, matagal nang niraragasa ito ng kalamidad na tao ang may gawa: kapabayaan ng gobyerno, kakulangan ng serbisyong panlipunan, matinding presensiya ng militar.

Matapos bisitahin ng bagyong Pablo, tumindi ang kalamidad na tao ang may gawa: May mga alegasyong nakurakot ang dapat sana’y ipinamamahaging relief goods sa mga nasalanta. Pati ang pansamantalang tirahan ng mga biktima, nabalitang overpriced daw ang pagkakagawa. Samantala, halos hindi na raw gumagana ang lokal na pamahalaan, namamayani na raw ang mga militar.

Ito ang gustong alamin ng isang fact-finding and humanitarian mission na nagtungo sa lugar kamakailan.

Lulan ng tatlong bus galing sa Davao City, tinahak ng mga misyonerong aabot sa 76 katao kabilang ang mga madre, doktor, nars, psychologist, forester at iba pang nais tumulong ang mahaba, masalimuot na biyahe patungong Baganga. Kasama rito ang mga alagad ng midya, kabilang ang Pinoy Weekly.

Mga militar na namamalagi sa mga bahay ng sibilyan sa Sityo Timbawon, Binondo, Baganga. (Macky Macaspac)

Patungong Baganga

Sa una, maayos pero mabilis ang takbo ng bus. Sementado at aspaltado pa kasi ang hayway. Maganda at kaaya-aya din ang mga tanawin.

Pero habang papalayo sa Davao City at papalapit sa mga bayang sinalanta ng bagyo, nag-iiba na ang tanawin. Bagamat malinis na ang daan mula sa kalat na nilikha ng bagyo, bakas pa rin ang pinagdaan ng mga bayang ito. Kumikislap ang magkabilang panig ng haywey.

Mula ang kislap sa mga bubong ng mga bahay na tinangay ng malakas na hangin sa kasagsagan ng bagyo. Bagong palit ang mga yerong bubong. Nakasalansan din ang hollow blocks sa ilang itinatayong bagong bahay. Kahit ang mga pananim tulad ng saging, nagsisimula nang mamunga, ilan sa mga ito ang may balot na ng plastik, berdeng-berde din ang ilang malawak na palayan.

Wala na rin sa tabing haywey ang mga biktimang nakasahod ang kamay sa paghingi ng tulong. Pero kalauna’y napag-alaman namin: Nandoon pa rin sila, sa kani-kanilang mga komunidad, naghihirap.

Papalayo pa, unti-unting napapalitan ang kinang ng yero ang tabing haywey. Napalitan ito ng mga kulay-puting tolda. Tolda ito na ipanamahagi ng mga organisasyon at ginawang bubong ng mga residente. Marami rin ang gumamit ng mga lumang tarpaulin bilang bubong at dingding. Nakahilera pa rin ang mga tent city sa ilang bayang dinaanan ng grupo.

Gayundin, marami pa rin sa mga nabuwal na puno, laluna na ang mga punong niyog. Nakahandusay pa rin ang mga ito sa mga gilid ng burol at mga kabundukan. Pakitid nang pakitid ang daanang tinahak ng tatlong bus. Salitan ang putik at alikabok, hindi na sementado ang daan. Mabagal na rin at pagewang-gewang ang takbo ng mga bus dahil sa malubak na daan. Bahagi na ito ng Compostela Valley na kanugnog ng bayan ng Cateel patungong Baganga.

Dito unang nadaanan ng grupo ang isang detatsment ng militar. Hindi naman pinahinto ang grupo, mukhang nagulat ang mga sundalo sa pagdaan ng tatlong bus. Ang iba kasi, naliligo sa gawing kaliwa ng kalsada at ang iba’y nakaupo at nakatayo lang sa gawing kanan.

“Dito na iyon, ’yung bahay na sinunog,” sabi ng isang kalahok na miyembro ng grupong Karapatan. Tanong naman ng iba: “Hihinto ba tayo?”

“Hindi na, kuha lang tayo ng litrato ng bahay na sinunog.” Nagmenor ang bus. Itinutok ng mga nasa loob ng bus ang kanilang mga kamera, at nagsipitikan.

“Andar na manong, alis na tayo,” sabi ng taga-Karapatan, paspas na ang bus kahit maalikabok ang daan. Walang nagawa ang mga sundalo, nakamasid na lamang sila sa papalayong mga bus. Pero ang isa, kumaripas ng takbo patungo sa kanilang kampo na isang eskuwelahan. Malamang na nagreport na ito sa mga “nakakataas.”

Patuloy na tinahak ng tatlong bus ang paliku-likong kalsada. Tinitiyak ng mga drayber na hindi magkakalayo ang agwat ng mga bus. Bukod kasi sa malubak ang kalsada, gilid din ito ng bangin. Pero mahigit dalawang oras pa lamang ang lumilipas, gumanda ang takbo ng bus, hindi na umaalon-alon at tumatalbog-talbog, patag at sementado na kasi ang daan pero biglang tumigil ang konboy ng mga bus. Tsekpoint ng 67th Infantry Batallion ng Philippine Army. Nasa bayan na ng Cateel ang grupo, sa Sityo Dispatching ng Brgy. Malibago.

“Baba ang mga lalaki,” utos ng isang militar na nakasukbit sa balikat ang armalayt at bandoler ng mga bala. Bumaba ang mga lalaki kasama ang mga madre at mga lider ng Balsa Mindanao. Nagsimula ang negosasyon, habang isa-isang inakyat ng isang sundalo ang bus. Tiningnan ang loob nito, hindi naman malaman kung may hinahanap siya. Lilinga-linga lang sa mga upuan at sa mga natira tao sa loob ng bus. Lahat silang sundalo, nakasuot ng full battle uniform pero walang mga nameplate.

Sinabi ng mga madre at ibang negosyador ang pakay ng grupo, patungong Baganga at magbibigay ng relief goods at medikal na serbisyo, gayundin na isasadokumento ng grupo ang kalagayan ng mga biktima ng bagyo.

Tumagal ang negosasyon. Sabi ng lider ng sundalo, “Pasensiya na, trabaho lang.” Dagdag pa niya, hintayin daw ng grupo ang kanilang commanding officer at doon makiusap na padaanin ang konboy. Mag-iisang oras na nang payagang makadaan ang grupo. Pero bago pa ito, isang nakamotorsiklong sundalo ang humarurot palayo sa detatsment.

At halos 25 metro mula sa tsekpoint, sa palusong na pakurbadang daan, hinarang ng isang sundalong nakamotorsiklo ang isang logging truck. Inutusan ng militar ang drayber ng trak na ibalagbag ang kanyang sasakyan sa kalsada. Pagkatapos, kumaripas ng takbo papunta sa mga militar ang drayber, tangay ang susi ng trak. Maliban pa ang ikinalat na mga troso sa harapan ng trak at sa maliit na puwang sa pagitan ng trak at sa mga nakasalansan na mga troso.

Napilitan ang mga kalahok sa misyon na buhatin ang mga troso at alisin ang salansan ng mga troso para makadaan ang mga bus. Nanguna na ang mga madre sa pagbuhat; tulung-tulong ang lahat.

Lumarga ulit ang konboy. Pero hindi pa tumatagal ang biyahe’y bumulaga naman ang mga tipak ng batong nakahilera pahalang sa kalsada. Imposible namang gumulong mula sa bundok at humilera nang dikit-dikit sa kalsada. Halatang may naglagay.

Hindi malayo ang suspetsa ng marami na inilagay ito ng nakamotor na militar na nauna sa konboy. Hindi pa nasapatan ang militar, makailang-ulit  pa silang naglagay ng hambalang na mga bato, kahoy sa kalsada at, ang pinakahuli, hinukay na lupa, graba at putik na inilagay sa gitna ng kalsada. Malakas ang hinala ng marami sa misyon na ginamitan ito ng backhoe truck: mainit pa kasi ang makina ng isang backhoe na nakaparada malapit sa tambak.

Gamit ang kamay, paa at patpat, sinikap alisin ng mga misyonero ang tambak at mabigyan ng puwang kahit maliit lang na daan ang mga bus.

Hinarang pa rin

Mga bata na nakapila para sa Operation Tuli ng medical mission. (Macky Macaspac)

Medyo matiwasay na ang takbo ng konboy. Lumapat na rin ang mga gulong ng mga bus sa sementadong kalsada.

Pero wala pang tatlong oras, tumigil ulit ito. Tsekpoint ulit. Nasa Cateel pa rin ang grupo pero nasa Brgy. Aragon na. May signboard na nakabalagbag na sa kalsada: “Stop Military checkpoint. B coy 57th IB, 10th ID, PA”. Sa bandang unahan ng tsekpoint, may nakaparadang mobile vehicle ng PNP. Biglang inilabas naman ng mga pulis ang kanilang signboard: “Stop Comelec checkpoint, Please bear with us. Thank you for your cooperation”.

Muli, pinababa ang mga lalaki. Inspeksiyon daw. Pagbaba ng mga negosyador papalapit naman ang isang pulis na may pangalang “PO1 Miguel”—batay sa kanyang nameplate at sa pagpapakilala na rin niya. Dumistansiya ang isang sundalo na unang lumapit sa mga bus. Hindi rin umakyat at nag-inspeksiyon sa mga sakay at kargada ng bus.

Mahaba ang paliwanagan ng mga negosyador ng grupo at ni Miguel. Pinipilit ni Miguel na hindi puwedeng makadaan ang konboy at magpatuloy patungong Baganga. May memo raw ang kanilang nakakataas na opisyal na huwag padaanin. Ninais pa ng mga pulis at militar na ilagay sa logbook ang pangalan ng lahat ng mga kalahok sa misyon na tinutulan ng mga negosyador ng grupo.

“Sir bawal na ’yang ginagawa ninyo sa DOJ memo tungkol sa pag-conduct ng mga checkpoint. Dapat visual inspection lang at hindi hino-hold,” sabi ng isang negosyador.

“Utos ng nakakataas. May memo kasi sa amin,” sagot ng pulis. Pero nang hanapin ang kanilang sinasabing memo, walang maipakita ang pulis, gayundin na kahit pumayag na ang isang madre na mag-logbook para sa buong grupo, wala namang logbook. Ang kapansin-pansin, hindi pinapahinto ang ibang motoristang dumadaan sa tsekpoint. Kaway-kaway lang ang ginagawa ng mga pulis at militar sa mga ito.

Isa pang makatawag-pansin ang isang lalaking nakasibilyan at nakatakip ang mukha na siyang tila nagpapasya sa tinatakbo ng negosasyon.

Nang komprontahin siya ng isang madre kung sino siya, arogante niyang sinagot ang madre: “You don’t have the right to question me. Ako ang humihingi ng mga pangalan ninyo at hindi ko ibibigay ang pangalan ko sa inyo.” Maliban pa sa taong ito, isa namang sibilyan na residente raw ng lugar ang panay ang bulong sa mga pulis at militar na huwag padaanin ang grupo, at sinisigawan ang grupo.

Katwiran ng mga pulis at militar, magpoprotesta raw ang grupo, kaya pinipigilan nilang makadaan. “Pupunta kayo rito para maghikayat ng mga tao na magrali sa Davao,” sigaw ng sibilyan na residente na isang rebel returnee, sa tantya ng grupo.

Tumagal ng dalawang oras ang pagbinbin sa grupo, Nang pumayag si Miguel na makadaan na ang grupo, isang pulis naman na may pangalang “De Jesus” ang biglang humarang sa naunang bus. Tatayo lang daw siya sa harap ng bus para hindi makaalis ang grupo. “Utos sa akin na tumayo lang dito,” sabi niya. Pinayagan ding makadaan ang grupo ng magkompromiso ang mga ito na sasabay ang PNP bilang escort patungong Baganga.

Ang nakakatuwa, binaklas ng PNP ang kanilang signboard, isinakay sa kanilang mobile patrol at lahat ng mga pulis kasama kabilang na ang aroganteng nakatakip ang mukha.

Walang iniwan tanging tsekpoint lang ng militar ang naiwan sa Brgy. Aragon.

Bahid ng pagkatakot

Playground: Tila iniisip ng bata kung kailan magagawa ang gym ng Baganga na winasak ni Pablo. (Macky Macaspac)

Pagpasok sa bayan ng Baganga, muling pinahinto ang konboy, lumapit na naman ang isang pulis na may markang LTO sa kanyang dibdib. Pero maiksing panahon lamang ang itinigil dito ng grupo. Naulinigan ng isang negosyador ng grupo na pinapadaan ang grupo sa Incident Command Post (ICP)—pero hindi pumunta ang grupo at tumuloy sa sentro ng bayan, bagamat escorted pa rin ng pulis mula sa Cateel.

Ang ICP raw ang itinayong sentruhan ng relief goods na dinadala ng anumang grupo na nagnanais magbigay sa mga biktima. Pinamamahalaan ito ng isang opisyal militar na si Col. Kris Mortela, commanding officer ng 67th IB sa basbas daw ng gobernador ng Davao Oriental na si Cora Malanyaon.

Mababakas ng sinuman na maganda ang bayan ng Baganga bago sinalanta ng bagyong Pablo. Bulunduking bayan ito na nasa tabi ng kalmadong dagat. Pero kung ano ang imahe na ipinakita sa mga telebisyon matapos bayuhin ng bagyo, ganoon pa rin ang imahe, maliban sa nalinis na ang mga kalat. Sira ang halos lahat ng bahay, marami sa mga ito tolda at trapal ang bubong, laluna ang mga maliliit at katamtamang laki na mga bahay. Kahit ang munisipyo, sira pa rin. Ang iba nakatira pa rin sa mga tent at pinagtagpi-tagping kahoy, trapal na nasa tabi ng haywey.

Dahil sa abalang inabot ng grupo sa daan, hindi na kayang tumuloy sa pinakamalayong barangay ng bayan ang grupo. “Dito na tayo magpapalipas ng gabi. Delikado ang daan,” sabi ng isang miyembro ng Bagong Alyansang Makabayan ng Southern Mindanao Region (Bayan-SMR).

Pero bago magpahinga, tinungo ng grupo ang bahay ni Cristina Jose sa lugar kung saan napaslang siya. Si Jose ang isa sa mga lokal na lider ng grupong Barug Katawhan sa Baganga na namuno sa paggiit sa Department of Social Welfare and Development (DSWD) na ilabas ang relief goods na itinatago ng naturang ahensiya, dahil nagugutom na ang mga taga-Baganga, wala nang makain. Nagprotesta sila sa harap ng DSWD sa Davao City. Inireklamo rin niya ang presensiya ng mga militar sa Baganga. Noong Pebrero, pinaslang ng armadong kalalakihan—pinaghihinalaang mga militar—si Jose.

Nag-alay ng maikling panalangin at nagtirik ng kandila ang mga misyonero, bilang pagpupugay sa lider ng mga biktima ng kalamidad.

“Papunta si Cristina sa Davao para ibulgar ang nagaganap na anomalya sa distribution ng relief goods,” kuwento ni Hanimay Suazo, na pangkalahatang kalihim ng Karapatan-SMR. Hindi na nakarating si Jose sa Davao. “Hindi na natin malalaman kung anong impormasyon mayroon si Cristina, dahil patay na nga siya,” sabi naman ng isang kalahok sa misyon.

Isa sa mga akusasyon ng Barug Katawhan ang hoarding ng mga bigas na para sa mga biktima. Marahil, totoo ang akusasyon dahil isang biktima na nasa bunkhouse ang nagrereklamo. “Grabe ang panloloko ng gobyerno. Hindi na namin naiintindihan ang nangyayari. Nakakaawa ang mga bata. Minsan, may bigas, minsan wala.Minsan mabaho pa ang bigas (na bigay ng DSWD). Nagkakasakit na ang mga bata. Umaasa na lang kami sa bigay na bigas, hino-hold pa,” reklamo ni Boni Magson, isang residente.

Sa loob ng ilang buwang pananatili sa bunkhouse, madalang na rin ang relief goods sa 40 pamilyang nasa bunkhouse. Bukod sa natatakot na rin ang mga ito na anumang oras paalisin na sila sa pansamantalang tirahan sa tabi ng wasak na gym ng bayan.

“Saan kami pupunta? Sira ang mga bahay namin. Sira ang mga pananim. ’Yung mga niyog namin, natumba lahat. ’Yung mga saging, natapyas,” daing ni Magson. Wala rin daw inaalok na bahay na malilipatan ang mga biktima. Sa kabila ito ng pahayag ng mga opisyal ng probinsiya na magtatayo ito ng housing units sa Baganga.

“Sana mapalitan na ang gobyerno. Mapalitan ang governor (at) vice governor,” ani Magson.

Kinabukasan, lulan ng dalawang saddam (logging) truck, tumulak patungong Sityo Limot ang 69-kataong kalahok sa misyon. Umabot sa 69 na lang kasi nagpaiwan ang iba sa sentrong bayan para sa psycho-social intervention sa mga bata sa bunkhouse. Personal pa nga na binantayan ito ng alkalde ng Baganga habang naghahanda sa pag-alis ang grupo.

“Ingat kayo sa daan,” sabi ng alkalde, sabay kaway sa grupong papaalis.

Tatlong oras na binagtas ng saddam ang mabato, maputik at makitid na daang paakyat sa bulunduking Brgy. Binondo. Pero hanggang Sityo Timbawon lang ang kaya ng saddam. Paakyat sa Sityo Limot, kailangan nang maglakad ng grupo o sumakay sa habal-habal (motorsiklo na ginawang sasakyan para sa maraming tao) ng isang oras.

“Mauna na ang medical team. kailangang maihanda nila ang mga gamit medikal. Sila ang unang sasakay sa habal-habal at kapag nahatid, balikan na lang ang mga naglalakad,” sabi ni Glades Maglunsod ng Bayan.

Mistulang batas militar sa Baganga. (Macky Macaspac)

Pasado ala-una ng hapon nang mabuo ang grupo sa Sityo Limot. Nagsisimula na ang medical mission. Nakapila na ang mga magpapatingin sa mga doktor na kasama ng grupo. Ilan sa mga bata ang nakasilip sa isang bahay na ginawang operating room para sa mga magpapatuli, ang iba nagpabunot ng ngipin.

Lumabas sa pagsisiyasat at konsultasyon ng mga doktor, walang pumapasok na tulong medikal sa lugar. “Karamihang sakit ng mga tao rito ay gastritis—sanhi ng kakulangan ng makakain at pinapalala pa ng stress, ubo’t sipon, sakit sa katawan at balat, at urinary track infection,” paliwanag ni Ian Morales ng Health Alliance for Democarcy o HEAD.

Bagamat may mga tulong na nakapasok na sa lugar, hindi pa rin nakakasapat ang mga ito para sa tribung Mandaya na naninirahan sa lugar. Wasak ang kanilang pananim at hindi rin nila masimulang makapagtanim ulit. Walang silang puhunan. Gayundin, walang anumang tulong para sa kanilang kabuhayan na natatanggap.

Dalawang linggo matapos ang pagsalanta ng bagyong Pablo bago pa napasok ng mga organisasyong nagbibigay ng relief goods ang lugar. “Dalawang linggo bago dumating ang tumulong dito,” ani Thelma Matibag, na taga-Limot. Nagkasya na lang daw ang mga tao sa pagkain ng kamote, mais at natitirang bigas ang mga tao sa Sityo Limot.

Sa kabila nito, halatang takot ang mga tao sa Sityo Limot. Takot sila, laluna kung ang pag-uusapan ang tungkol sa napaslang nilang kagawad na si Cristina Jose. Iisa ang pagkaalaman nila sa pinaslang na kagawad: “Maasahan siya at matulungin, kahit anong oras nalalapitan namin siya,” sabi ni Matibag.

Sa kabila pa nito, halata rin na iniiwasang pag-usapan ng mga residente ang pagpatay kay Jose. Kahit ang mga batang kalahok sa psycho-social therapy, atubili sa mga psychologist. Isang bata nga ang nagtanong sa kapwa bata niya: “Mga militar ba sila?”, bago sumama sa playgroup.

Isang impormasyon ang nakarating sa grupo na ilang araw bago dumating ang misyon, dumating ang mga militar at sinabihan ang mga residente na huwag magsasalita at sabihin na ang tumulong sa kanila ay mga militar lang at ilang malalaking organisasyon. Napansin din ng ilang kalahok ang pagdaan ng militar habang nagpapahinga ang grupo kinagabihan. Tumahol kasi ang mga aso. “Nag-roving sila kagabi,” pagkukumpirma ng isang residente sa presensiya ng militar.

Inamin ni Matibag na malaki ang naitulong ng grupong Mindanao Interfaith Services Foundation Inc. (Misfi) na hindi humingi ng tulong sa militar para makarating sa sityo. “Oo, maraming ibinigay ang Misfi, kumpleto ang relief goods nila,” inamin niya, bagamat di niya mabanggit sa una. Bukod sa pagkain, nagbigay ng gamit pambahay ang Misfi at kasalukuyang may proyektong eskuwelahan para sa mga bata.

Pero ikinuwento ng mga bata na mga miyembro ng New People’s Army o NPA ang unang nagbigay ng tulong sa kanila matapos ang bagyo. Kinumpirma ito ng ilang residente sa Sityo Cabuyao kung saan naistranded ang grupo bago makalabas ng lugar.

Habang sakay ng saddam na dala ng mga nag-rescue sa grupo sa Sityo Cabuyao, kapansin-pansin na tuluy-tuloy ang pagputol ng mga kahoy sa kabundukan. Kahit pa noong papasok pa ang grupo mula sa Cateel, hindi lang isang beses na may nakasalubong na mga logging truck na sakay ang mga troso. Taliwas sa programa ng paamahalaang probinsiya na tree-planting, hindi naman pinapatigil ng mga ahensiya ng gobyerno at ng militar ang pagputol ng kahoy sa kabila na dinaanan na ng malakas na bagyo ang Davao Oriental.

Nakakabahala ang takot ng mga mamamayan ng Baganga sa mga militar. Naranasan din ng misyon ang takot na ito, nang magdala ng panandaliang tulong sa mga biktima ng bagyong Pablo at ng gobyerno.

Patuloy ang pangungilala ni Mang Rexes Siena, 57, (kanan, katabi ni Garry Martinez ng Migrante Party-list), sa kanyang anak na istranded pa rin sa Saudi Arabia. (KR Guda)

Sa isang madilim na sulok ng kampuhan nakaupo si Mang Rexes Siena, 57 anyos. May ilaw sa karatig na mga KTV at sa headlights ng mga sasakyang dumaraan, at maliwanag din ang compound ng Department of Foreign Affairs (DFA). Sa harap nito, kung saan nakatirik ang kampo nina Mang Rexes, tanging rechargeable lamps lang ang liwanag.

Sa inuupuan ni Mang Rexes, tanaw ang malayong logo ng departamento. Pana-panahong tumatanaw siya rito, na para bang may hinahanap.

At may hinihintay. Pangalawang beses na silang nagkampo dito, sa DFA. Naghihintay pa rin sila ng katanggap-tanggap na tugon sa naturang ahensiya. Unang beses, noong Abril 28 at 29. Tinangka sila noon na itaboy ng mga guwardiya, pero naggiit si Mang Rexes at mga kasamahan niya. Kahit man lang kaunting inconvenience, maiparanas nila sa mga opisyal ng DFA. Hindi biro ang kinakaharap nila – lalo ang mga kaanak nila.

Nangungulila siya sa kanyang anak na si Jennifer. Mahigit tatlong taon na si Jennifer sa Riyadh, sa pangunahing destinasyon ng mga Overseas Filipino Worker (OFW) – Saudi Arabia. Nagkarelasyon siya roon, nagkaanak, pero nagkahiwalay sila ng karelasyon. Di na sikreto sa marami ang pagiging istrikto ng gobyerno roon: Kung may anak ka pero walang asawa, ikukulong ka at pahihirapan.

Pero hindi lang ito ang pinoproblema ni Mang Rexes sa anak niya. Cashier sa isang ospital si Jennifer, pero gusto niyang lumipat ng trabaho. Nang nag-aaplay na siya sa bagong trabaho bilang medical secretary, biglang nawala at di mahagilap ang kanyang employer sa ahensiya. Dala nito ang pasaporte niya. Hindi makapag-aplay ng trabaho at dahil sa hirap na mag-aplay sa embahada ng Pilipinas ng pasaporte, lumipas ang working visa ni Jennifer. Naging undocumented worker siya.

Maliban sa kanyang anak at apo, nasa Saudi rin ang kanyang asawa — bagamat dokumentado at matagal nang nagtatrabaho ito roon. (KR Guda)

“Kinakabahan na ako para sa anak ko,” sabi ni Mang Rexes. Noong nakaraang linggo, nakausap ng kapatid niya si Jennifer. Kailangan na raw talaga niyang umuwi. Umiiyak si Jennifer sa telepono. Kinakabahan na rin siya. Nagdeklara ang gobyerno ng Saudi ng crackdown sa undocumented na mga migrante sa kanilang bansa. Sa crackdown na ito, ikinukulong ang lahat ng mga nahuhuli.

May mga kuwentu-kuwento pa umano, bagamat di pa kumpirmado, na polisiya ng gobyerno ng Saudi na kung di dokumentado ang isang bata, naiiwan ito sa kustodiya ng gobyerno. Ibig sabihin, kung totoo nga ito, kahit ipadeport na si Jennifer, dahil walang dokumento ang kanyang anak (at apo ni Mang Rexes), di ito makakauwi ng Pilipinas.

Kaya kaunting sakripisyo lang umano para kay Mang Rexes ang matulog sa kampuhan ng Migrante sa harap ng DFA. Ilang beses man silang tangkaing paalisin, maninindigan sila – kung ibig sabihin naman ito’y makakauwi ang anak at apo niya.

Hindi nag-iisa si Mang Rexes sa kampuhan. Maraming kaanak na nandoon noong gabing iyon. Tulad niya, nanganganib ding ang kanilang mga kaanak na nasa Saudi ngayon. Papalapit na ang Hulyo 9 na dedlayn ng gobyernong Saudi para itodo nito ang crackdown, pero dahil sa maraming salik – pangunahin dito ang anila’y “papetiks-petiks” ng mga opisyal ng mga embahada at konsulado ng Pilipinas sa Saudi – hindi pa rin makauwi ang mga Pilipino na istranded ngayon sa Saudi.

Krisis humanitarian

Kasama’t nakikiisa sa kampuhan noong gabing iyon si Garry Martinez, tagapangulo ng Migrante International. Katunayan, at kung tutuusin, hindi inasahan ng mga kaanak na sumama sa kampuhan si Garry. Pangalawang nominado ng Migrante Party-list na tumatakbo sa party-list elections, abala siya sa pangangampanya, laluna’t huling linggo na lang ng eleksiyon.

Pero hindi umano maatim ni Garry na di maging bahagi ng kampuhan. “Humanitarian crisis na ang nagaganap ngayon sa Saudi,” paliwanag niya. Ikinuwento niya ang sitwasyon sa Saudi: ang crackdown na nagsimula noong Marso 28, at ang pagkabalot sa takot ng mga Pilipino dahil sa crackdown na ito.

Solidarity campout ng mga kaanak ng mga istranded na Pilipino sa Saudi, sa harap ng Department of Foreign Affairs sa Manila. (KR Guda)

“Martial law-style crackdown ang ginawa nila. Pinapasok ang mga ospital, mga eskuwelahan, mga bahay – kung nasaan ang mga undocumented na Pilipino. Hinihila sila, kinakaladkad. Marahas talaga,” kuwento niya. Nanguna ang Migrante-Middle East sa pag-ayuda sa mga undocumented. May ilang mga kaanak na nagpatuloy sa kanila – bagamat mapanganib din ito, absconding na ito at ilegal ang magpatuloy ng tinutugis ng gobyerno.

Target ng ispekulasyon sa hanay ng mga migrante kung bakit may crackdown. Tingin ni Garry, hindi ito nalalayo sa sitwasyon ng Saudi: tumitindi ang disimpleyo sa hanay ng mga lokal na mga manggagawa at kabataan sa Saudi. Maraming kabataan ang nakakapag-aral sa ibang bansa, pero pag-uwi nila sa Saudi, walang makuhang trabaho. “Nakaramdam na ng presyur ang Royal Family ng Saudi. May papalakas na diskuntento sa mga tao (sa Saudi),” aniya.

Dalawang taon na ang nakararaan mula nang pumutok ito, pero ramdam pa rin umano sa Saudi Arabia ang tinaguriang “Arab Spring” – ang sunud-sunod na protesta at pagpapabagsak sa mapanupil na mga rehimen sa Gitnang Silangan at Hilagang Aprika. Palagay ni Garry, unang tinatarget ng gobyernong Saudi ang mga manggagawa at mga migrante, dahil sila ang pinakaunang madaling maorganisa laban sa gobyernong mapanupil. Tinarget ng gobyerno ang undocumented na mga Pilipino.

Masugid na ikinampanya ng Migrante sa mga pandaigdigang institusyong pangkarapatang pantao ang problema ng mga Pilipino sa Saudi. Natulak ng kampanyang ito na magsalita ang mismong hari ng Saudi – at magbigay ng tatlong buwang palugit para ayusin ng mga undocumented ang kanilang legal na papeles.

Ang problema, ani Garry, “parang easy-easy yung mga opisyal (ng DFA).”

Grabeng problema

Jeddah Tent City ng istranded ng mga Pilipino doon

Ang naging kilos ng mga opisyal ng embahada, mga konsulado at ng DFA, ayon kay Garry, ay tila “wait-and-see” na aktitud sa lumalalang problema ng mga istranded na Pilipino sa Saudi. Patunay nito ang paggiit nila na wala pang implementing rules and regulations ang gobyernong Saudi kaugnay ng tatlong buwang palugit.

Pero giit ng Migrante, kung talagang may political will ang gobyernong Pilipino, hindi na nito hihintayin ang isang IRR. Sisiguruhin nitong ang mga Pilipinong nanganganib sa crackdown ay magkaroon ng sapat na dokumento para makauwi ng bansa. Isa sa mga balakid dito ang pagkuha umano ng “no objection certificate” – isang patunay na wala nang habol ang ahensiya o employer sa Pilipino kung kaya maaari na siyang umuwi ng Pilipinas. Para sa mga Pilipino, malaking paglabag ang polisiyang ito – na pinagkasunduan ng gobyernong Saudi at Pilipino – dahil tali sila sa employer at hindi basta-basta makakauwi kahit na inaabuso na sila ng mga ito.

Para kay Garry, kung may political will lang sana ang gobyernong Aquino, agad itong magdedemanda sa gobyernong Saudi na pabayaang umuwi na ang mga istranded na Pilipino. “Puwede niyang (Pangulong Aquino) ipatawag ang ambassador ng Saudi Arabia dito sa Pilipinas at sabihin ang demand natin. Maraming paraan,” ani Garry. Nakapagtatakang di ito ginagawa, kasi ginagawa naman ito ng mga gobyerno ng ibang bansa, halimbawa ng India at Indonesia.

Noong diyalogo ng Migrante sa DFA matapos magtayo ng kampo noong Abril 28, inireklamo na ni Garry ang katahimikan ni Pangulong Aquino sa isyu. Sagot ng mga opisyal ng DFA, maraming inaasikaso ang Pangulo.

Di natiis ni Garry, sinagot niya: “Buti nga ’yung love life niya (Aquino), naibabalita niya sa buong mundo, ang isyung ito, tahimik siya.”

Pagsupil sa kapwa Pinoy

Noong Abril, ispontayong nagkampo ang humigit-kumulang 100 migranteng Pinoy sa isang lote malapit sa konsulado ng Pilipinas sa Jeddah. Tinagurian na ito ngayong tent city, at kumakatawan sa humigit-kumulang 4,500 istranded na mga Pilipino sa Jeddah pa lamang. Pinagbabantaan na itong buwagin ng gobyernong Saudi.  Samantala, aktibo ang Migrante at ang mga Pilipino roon na pagbigay ng ayudang pagkain at iba pang rekurso sa mga nananatili sa tent city.

Samantala, sa Riyadh, ispontanyo ring kumilos ang mga migranteng Pilipino. Dinagsa nila ang compound ng embahada ng Pilipinas, gustong makipagdiyalogo kay Amb. Ezzidin Tago. Pero ayon sa mga Pilipino roon, sa halip na makipagharap ay pinagbantaan pa raw sila na pagtabuyan mula sa compound.

Para sa Migrante, kung may political will lang ang Pangulo, madali niyang masosolusyonan ang krisis ng mga migrante sa Saudi. (KR Guda)

Nanatili sila, at nagkampo sa isang lumang kantina ng embahada. “Hindi kami aalis,” sabi ng mga Pilipino, at mananatili umano sila doon. Aalis lamang sila kung tutuloy na sila sa airport para sa wakas ay makauwi sa Pilipinas. Aabot umano sila sa 150 doon.

Pinatayan sila ng kuryente, sabi ni Garry. Ilang araw lang ang nakararaan, pati ang pagpasok ng mga pagkain at mga rekurso, hinarang na rin. Pati mga Pilipinong nars at doktor, pinipigilan na rin, ayon sa Migrante-Middle East. Marami na kasing nagkakasakit doon, bagamat ayaw pa ring umalis.

Pati ang mga Pilipinong gusto sanang  pumasok sa embahada, mahigpit na kinokontrol na rin umano.  “Hirap na nga makaboto ang mga kababayan natin doon,” sabi ni Garry. Marami pa naman sana ang boboto sa Migrante na pinigilang makaboto, pabirong sabi niya. Pero ang seryoso, pagyurak umano ito sa kanilang right to suffrage (karapatang bumoto).

Kasama sa mga hindi pinapasok sa embahada ang anak ni Mang Rexes. “Gusto sana niyang makiisa, pero di siya pinapasok,” sabi ni Mang Rexes.

Nakapagtataka umano ito, sabi pa ni Garry. “Kung sa pelikula nga di ba, ginagawa ng bida ang lahat para makaapak sa embassy ng bansa niya, kasi sanctuary niya ito. Pero dito (sa Philippine Embassy sa Riyadh), baliktad.” Sa loob ng embassy, doon ka pa raw pagmamalupitan.

“Maling mensahe ang ipinapadala nila sa host countries (mga bansang nagho-host ng mga OFW),” sabi pa ni Garry. Ang mistulang mensahe ng gobyerno ni Aquino, okey lang na lapastanganin ng host country ang karapatan ng mga OFW – para maprotektahan lamang ang polisiya ng gobyerno na pag-eksport ng lakas-paggawa.

Sa ngayon, umaasa si Mang Rexes na ang mga aksiyon nila sa Riyadh, Jeddah at ang solidarity campout ng Migrante sa harap ng DFA sa Manila ay magtutulak sa gobyerno na gawin ang lahat para sa mga nanganganib na naistranded na mga Pilipino sa Saudi.

Alam umano nina Jennifer at ng mga nakakampo sa Jeddah at naka-occupy sa Riyadh ang pagkampo rin nina Mang Rexes, at “nai-inspire sila” na ipagpatuloy ang laban.

Kaligayahang mula sa pagkakaisa at paglaban: Welga ng mga manggagawa ng Coca-Cola. (Marian Royulada)

Kasiyahan daw ang dala ng pag-inom ng produktong ginagawa nila. Pero para sa mga manggagawa ng Coca-Cola, higit na mas masaya ang magtagumpay sa sama-samang pagkilos para sa kanilang mga karapatan.

Naranasan ng mahigit 200 manggagawa ng Coca-Cola Bottlers Philippines Inc. sa Sta. Rosa, Laguna ang tagumpay na ito. Tatlong araw matapos itayo ang welga noong Mayo 20, nagtagumpay sila: pumayag ang manedsment sa makatarungang mga hiling nila, kabilang ang pagregularisa ng mga manggagawa at pagkilala sa binuo nilang unyon, ang Unyon ng Manggagawang Driver, Forklift Operator, at Picker (UMDFP), na ilang dekada na nilang ipinananawagan.

Ayon kay Marlon Dispabiladeras, isang picker at miyembro ng unyon, sa kabila ng kasiyahang binebenta ng kanilang produkto, hirap ang nararanasan nilang mga nagtatrabaho sa naturang pabrika. Dahil dito, nagwelga sila.

Ligaya sa paglaban

Alas kuwatro ng umaga noong Lunes, Mayo 20, nang ipinutok ng mga manggagawa ang welga laban sa hindi-makataong pagtrato sa kanila ng nasabing multinational company.

Kuwento ng mga manggagawa, kinandado at hinarangan nila ang anim na gate ng planta sa Sta. Rosa, Laguna — ang pinakamalaking planta sa buong Asya. Ang ginamit nila: mga sanga ng kahoy, malalaking bato, at mga tent na itinayo nila bilang silungan sa pinlanong ilang araw na protesta. Pinuno naman ng mga manggagawa ng mga panawagan gamit ang pinturang pula ang mga pader sa labas ng planta.

(Kuha ni Marian Royulada)

“Krisis naming manggagawa, happiness ng Coke,” at “Welga kami! – UMDFP” ang ilan sa mga panawagan nila na nakasulat sa mga pader palibot ng planta. Pumula naman ang kalangitan sa pagwagayway ng mga manggagawa ng mga watawat ng mga grupong sumusuporta sa kanilang laban, tulad ng Anakpawis Party-list at Pagkakaisa ng Manggagawa sa Timog Katagalugan o Pamantik.

Nagkalat din ang mga streamer na ang iba pa’y bitbit sa katawan ng mga manggagawa. Isa sa mga higit na nakakuha ng atensiyon ng mga dumadaan at ng midya ang streamer na may mga katagang: “Ganito kami sa Coke, walang happiness!”

Buo ang suportang natanggap ng mga nagprotestang manggagawa sa kahabaan ng planta ng Coca-Cola. Sa tabing kalsada, nakatayo ang mga miyembro ng Pamantik, humingi ng kaunting tulong mula sa nagdadaang mgasasakyan. Sa kaunting barya na ihinuhulog ng mga tao, lubos na ang pasasalamat at ngiting ibinibigay ng mga manggagawa.

Samantala, nagbigay naman ng pag-aaral na tinawag nilang ED Fest (educational discussion festival) sa mga taong naroroon ang mga miyembro ng Anakpawis. Nagpalawak sila ng kaalaman tungkol sa lipunang kanilang ginagawalan.

Ramdam ng mga manggagawa ng Coca-Cola ang suporta ng mga kapwa-manggagawa. Matapos pumutok ang welga, unti-unting nagsidatingan ang mga miyembro ng iba’t ibang unyon sa Timog Katagalugan.

Kasama rito ang mga obrero mula sa Honda, Eagle Rich, URC Cavite, at Toyota, gayundin ang progresibong mga miyembro ng Anakbayan, Student Christian Movement of the Philippines, Solidarity of Cavite Workers, CAR-AID, Samaka, Kalipunan ng Damayang Pilipino, Kabataan, Migrante, at iba pang progresibong grupo na nagsusulong sa karapatan ng mga manggagawang Pilipino.

Pangunahing Isyu

Nagdiwang ang mga manggagawa matapos ianunsiyo ang panimulang tagumpay ng kanilang welga. (Marian Royulada)

Matagal na nilang hinaing ang panggigipit sa kanila at paglabag sa kanilang mga karapatan.

Taong 2010 itinatag ang The Red System Company, Inc. (TRCI), ang pribadong ahensiya na humahawak sa lahat ng manggagawa sa Coca-Cola. Bago mapailalim sa nasabing ahensiya ang higit sa 400 manggagawa, kabilang sila sa iba’t ibang ahensiya. Sinasabing 99.9% ng Red System ay pagmamay-ari mismo ng Coca-Cola–dahilan para matawag itong isang in-house agency na ipinagbabawal ng Department of Labor and Employment (DOLE).

“Ginawa ang TRCI (ng Coca-Cola) para makatipid sa lahat ng benepisyo, sa mga sahod,” ani Bonieflor Dello, tagapagsalita ng unyon. Paliwanag niya, mula nang mapailalim sila sa Red System, tinanggalan na sila ng overtime pay, incentives, at iba pang benepisyo na dati nilang natatamasa.

Hindi rin pare-pareho ang sahod na natatanggap ng mga trabahador sa kompanya. Halimbawa nito ang mga drayber na napapasailalim sa polisiyang “no trip, no pay.” Sa madaling salita, kahit gaano kahabang oras ang ginugol ng isang drayber sa planta habang naghihintay ng biyahe, hindi siya mababayaran.

Sakali namang makakuha siya ng biyahe, matatanggap niya ang P426 na suweldo–gaano man kalayo o kalapit ang lalakbayin. Samantala, P330 ang natatanggap ng forklift operators, at P315 naman ang mga picker. Hindi pa ito aabot ng minimum wage sa Laguna na P327 ang natatanggap ng mga picker. Kahit lagpas sa walong oras ang gawing pagtatrabaho ng mga manggagawa, wala silang natatanggap na dagdag-bayad.

Bukod pa sa isyu sa suweldo at regularisasyon, nariyan din ang tungkol sa pagkilala sa kanilang unyon. Nasa ilalim ng FFW o Federation of Free Workers ang isa pang unyon na nasa loob ng planta ng Coca-Cola. Ayon kay Joeresty Oquendo, bise presidente ng UMDFP, tahasang itinatag ng Red System ang unyong dikit sa FFW para magkaroon ng kontrol sa mismong unyon at mga manggagawa.

Kailan lang, nakakuha ng pahintulot ang UMDFP na buuin ang kanilang unyon, sabay ng pagkilala sa mga empleyado bilang regular na manggagawa ng Coca-Cola. Gayunpaman, ilang araw lamang ang lumipas, naapela ang sinasabing non-appealable case na nakarating sa DOLE Intramuros, na siyang nagbaliktad sa desisyong inilatag ng DOLE sa Region 4.

Ito ang patung-patong na dahilan sa pag-abot sa sukdulan ng nararamdaman ng mga manggagawa dahil sa diskriminasyon at hindi makatarungang kalakaran sa planta. Ito ang nagtulak sa kanila upang hayagang ipaglaban ang karapatang nais nilang matamasa bilang mga manggagawang nagpapagod para sa isang multi-nasyunal na kompanya.

Agreement

Matapos iputok ang welga noong Lunes, nagdeklara na ng total paralysis sa operasyon ang Coca-Cola. Halos P25-Milyon ang sinasabing nawawala sa kompanya sa bawat araw na walang nagaganap na operasyon. Kaya naman naniniwala ang mga manggagawa na isa ito sa mga dahilan kung bakit sa pangatlong araw ng protesta ay napagpasyahan na na ibigay ang kanilang mga hinihiling.

Nakasaad sa pinirmahang agreement ng mga nasa pagpupulong noong Martes ang mga sumusunod: (1) rebyu ng absorption of positions na magsisimula sa Mayo 27, na may tatlong kinatawan mula sa mga manggagawa at Labor Relations and Social Development Manager Mr. Antonio Apale; (2)  financial assistance na nagkakahalagang P15,000; at Php9,000 rice allowance tax free na ibibigay bago Hunyo 15.

Hindi magtatagal, (at kung tutupdin ng manedsment ang pangako nila) magiging regular nang mga empleyado ng Coca-Cola ang  mga manggagawa. Gayunpaman, hindi nila isinasantabi ang katotohanan na marami pang ibang pagsubok ang kakaharapin ng mga manggagawang tulad nila para sa tunay na paglaya at pagligaya.

Mga larawan ni Marian Royulada